Relikty warownej budowli budziły duże zainteresowanie już w XIX w., a badania przeprowadzone w latach 60. i 70. XX w. doprowadziły do poznania budowli, a następnie zabezpieczenia jej jako tzw. trwałej ruiny. Zakonserwowane relikty zamku stanowią jeden z ciekawszych przykładów przemian zachodzących w budownictwie warownym w Polsce.

Historia

Początkowe dzieje zamku nie zostały dotychczas w pełni wyjaśnione. Według Jana Długosza, wieś Lipowa (utożsamiana z Lipowcem) należała pierwotnie do Gryfitów, a później została przekazana benedyktynkom ze Staniątek. W tym właśnie czasie, w relacji kronikarza, jacyś rozbójnicy wznieśli nad wsią zamek i stąd czynili łupieżcze wyprawy na okoliczne wsie. Zdobytą warownię przekazano biskupstwu krakowskiemu. Nowy zamek na miejscu rozbójniczego gniazda miał zbudować w drugiej połowie XIII w. biskup Prędota, współinicjator starań o kanonizacja Stanisława ze Szczepanowa. Istnienie zamku potwierdza dokument wystawiony w Lipowcu w r. 1303 przez Jana Muskatę, a także akta jego procesu z r. 1308. Po wkroczeniu Władysława Łokietka do Małopolski konflikt między Muskatą a arcybiskupem Jakubem Świnką nasilił się i nabrał charakteru politycznego, ponieważ biskup prowadził politykę opozycyjną wobec rządów Władysława Łokietka. Ostatecznie biskup Muskata został skazany w procesie kanonicznym (1308). Uwięziony przez księcia Władysława Łokietka, spędził wiele lat na wygnaniu. Do diecezji powrócił dopiero w 1317; zmarł w 1320. Zamek Lipowiec, przebudowywany i umacniany przez kolejnych biskupów krakowskich, pełnił funkcję obronnej rezydencji, a także centrum administracyjnego dóbr. Już w pierwszej połowie XV w. zaczęto wykorzystywać zamek również jako więzienie biskupie. Trafiali tu świętokradcy, krnąbrni duchowni i niepoprawni kacerze. W r. 1629 wybuchł pożar, który strawił niemal całą drewnianą zabudowę, a także poczynił szkody na terenie przedbramia i na zamku górnym. Zamek, odbudowany i umocniony po katastrofie, zajęli w r. 1655 Szwedzi gen. Wirtza, a ustępując po dwóch latach, spalili go. Do ewakuacji z Lipowca zmusili ich działający w Beskidzie partyzanci dowodzeni przez Kaspra Karlińskiego. Generalny remont podjęto dopiero w r. 1732 z inicjatywy biskupa Felicjana Szaniawskiego. W odbudowanych wnętrzach pierwszego piętra urządzono dom poprawczy dla duchownych naruszających zasady prawa kanonicznego. Było to nawiązanie do jego dawniejszych funkcji więziennych, których śladem jest loch na dnie wieży. W posiadaniu biskupstwa krakowskiego zamek dotrwał do r. 1789, kiedy to zaborcze władze austriackie przejęły go na rzecz skarbu państwa. Pod zarządem nowych właścicieli budowla popadła w ruinę, a ostateczny cios zadał jej pożar ok. r. 1800, który zniszczył dach i poważnie naruszył mury. Prace konserwatorskie, zmierzające do zachowania zamczyska w formie trwałej ruiny, rozpoczęto w r. 1961, a ukończono w r. 1975.

Opis

W wyniku przeprowadzonych badań archeologiczno-architektonicznych wyróżniono kilka etapów rozwojowych zamku. Pierwsza faza, datowana ogólnie na drugą połowę XIII w. i początek następnego stulecia, nie została dokładnie rozpoznana. Badacze przypuszczają, że z tego okresu pochodzą dolne partie wolno stojącej, cylindrycznej wieży kamiennej (o średnicy 9 m), fragmenty przedbramia oraz zapewne studnia wykuta w skale. Prawdopodobnie obwód warowny tworzył wówczas jeszcze wał drewniano-ziemny, biegnący po krawędziach wzgórza. W wyniku późniejszych rozbudów, zwłaszcza prowadzonych w XV w. przez biskupów Wojciecha Jastrzębca i Zbigniewa Oleśnickiego, powstało czworoboczne założenie. Wieża, podwyższona i przystosowana do użycia artylerii (pierwsze w Polsce, unikatowe działobitnie na dwóch górnych kondygnacjach), została obudowana i weszła w skład budynków południowo-wschodniego naroża zamku. Całość założenia otoczono murem obwodowym. Zmodernizowano zespół budowli bramnych. Pod koniec XV w. własny obwód obronny z bramą uzyskało także podzamcze, mieszczące drewnianą zabudowę gospodarczą. Wiek XVI przyniósł z kolei przebudowę wnętrz zamku, zmierzającą do wydzielenia i powiększenia cel więziennych. Zmodernizowano system obronny, wznosząc w północnej linii murów obwodowych dwie półbaszty. W XVII w. prowadzono głównie prace remontowe, a jedyną ważniejszą inwestycją, służącą podniesieniu walorów militarnych zamku, była budowa niewielkiego bastionu w północno-wschodnim narożu. Prace przeprowadzone w XVIII w. ograniczyły się do przebudowy i adaptacji pomieszczeń zamkowych, by mogły pełnić funkcje penitencjarne. Zakonserwowane obecnie relikty zamku stanowią jeden z ciekawszych przykładów przemian zachodzących w budownictwie warownym w Polsce.

Zabytek otwarty codziennie, we wszystkie dni tygodnia oraz święta, w godzinach: 8.00 do 18.00 (1 III-31 X); 8.00 do 15.00 (1 XI-28/29 II).

Oprac. RM, SK, OT NID Kraków, 30.09.2014 r.