Jest interesującym przykładem odbudowy zabytku – w dużym stopniu zniszczonego przez wojnę i wzniesionego z ruin z zastosowaniem współczesnych form i materiałów, przy uwzględnieniu elementów rekonstrukcji. 

Historia obiektu/datowanie etapów budowy

W czasie misji św. Ottona z Bambergu w latach 1124-1128 ochrzczeni zostali mieszkańcy Wolina – wówczas jednego z największych ośrodków miejskich na Pomorzu. Założono wówczas pierwsze kościoły. W 1140 r. powstało w Wolinie pierwsze biskupstwo, powołane przez bullę papieża Innocentego II. Jednak już po najeździe Duńczyków z 1176 r. przeniesione ono zostało do Kamienia Pomorskiego, co definitywnie potwierdził papież Klemens III w 1188 r.   Pierwsza wzmianka źródłowa dot. kościoła św. Mikołaja w Wolinie pochodzi z 1288 r. i wiąże się z przejęciem patronatu nad świątynią przez miejscowe cysterki. Być może kościół ten powstał w miejscu wcześniejszego, ufundowanego przez św. Ottona. Zachowana do dziś budowla  wznoszona była w kilku fazach. Przed 1343 r. (kiedy to wzmiankowane były msze i ołtarze boczne), wybudowano dwa wschodnie, krótsze przęsła, nieco później (choć jeszcze w XIV w.) – trzy następne. Wówczas kościół uzyskał plan zbliżony do tzw. hal bezchórowych, dla których pierwowzorem był kościół NMP w Greifswaldzie, podczas gdy pseudobazylikowy układ wnętrza zbliżał go do kościoła farnego (ob. katedry) w Gorzowie oraz do kościoła św. Maurycego w Pyrzycach. Pierwotnie wnętrze kościoła nakryte było sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, z wyjątkiem wschodniego przęsła nawy głównej, które przekryto sklepieniami opartymi na polach trójkątnych z trójpromieniami.   Z lat 1436 i 1491 pochodzą wiadomości o fundacji następnych ołtarzy. W 1535 r. kościół został przejęty przez protestantów – pierwszym pastorem był tu Jan Bugenhagen, rodowity wolinianin, reformator kościoła pomorskiego, uczeń Marcina Lutra. Po 1560 r. patronat nad kościołem objęli książęta szczecińscy.  W 1628 r. kościół strawiony został przez pożar. Odbudowa trwała wiele lat. W jej trakcie zlikwidowano sklepienia naw (a właściwie zrezygnowano z ich odbudowy), obniżono nawę główną, zbudowano empory nad nawami bocznymi i wykonano barokowe wyposażenie wnętrza. W 1682 r. ukończono odbudowę wieży, której większą część wzniesiono od nowa. W 1704 r. ukończono remont elewacji północnej. W XVII i XVIII w. kościół otrzymał bogate wyposażenie. Monumentalny ołtarz został ufundowany w 1668 r. przez Joachima Woltera. Późnorenesansowa ambona powstała w 1637 r. dzięki fundacji małżonki burmistrza Wolina, Anny Sophii Barkow. We wnętrzu rozmieszczono liczne płyty nagrobne mieszczan wolińskich i członków rodziny szwedzkiego generała Kagga. Całości dopełniały obrazy tablicowe, w tym portrety pastorów. Elementy te przetrwały aż do zniszczenia kościoła w 1945 r. W połowie XIX w. stan techniczny budowli był już bardzo zły – według przekazów z 1857 r. popadała ona w ruinę. W 1860 r. rozpoczęto remont, w trakcie którego stare ściany obwodowe korpusu nawowego (z wyjątkiem części ściany wschodniej) zastąpiono nowymi z cegły fabrycznej oraz dokonano regotyzacji budowli. W 1879 r. wyremontowano wieżę, a w 1898 r. – przebudowano wschodni szczyt korpusu.  Podczas walk o Wolin, wiosną 1945 r. kościół uległ znacznemu zniszczeniu Spłonęło zwieńczenie i wnętrze wieży oraz konstrukcja dachu, runęły stropy, niemal cała ściana południowa korpusu nawowego oraz południowy rząd filarów międzynawowych, a także szczyt wschodni.  Przez długie lata po wojnie kościół pozostawał w stanie ruiny.  W latach 1971-1973 częściowo odbudowano wieżę Zabezpieczono koronę murów, zbudowano betonowe schody i taras widokowy na szczycie wieży (oddany do użytku w 1979 r.). Prace te wykonały szczeciński Oddział Pracowni Konserwacji Zabytków.  

31 maja 1988 r. ruina kościoła została przekazana Parafii Rzymskokatolickiej p.w. św. Stanisława w Wolinie. Po przeprowadzeniu badań architektonicznych i wykonaniu inwentaryzacji fotogrametrycznej zespół pod kierunkiem arch. Janusza Nekanda-Trepki przygotował do maja 1989 r. wariantową koncepcję odbudowy, a w 1990 r. opracował wielobranżowy projekt techniczny. Projekt architektury sporządzili mgr inż. arch. Janusz Nekanda-Trepka jako główny projektant oraz mgr inż. arch. Irena Kukla i mgr inż. arch. Zbigniew Becker przy współpracy z inż. arch. Stefanem Kwileckim. Projekt konstrukcji opracowała mgr inż. Maria Łada-Zabłocka, projekt instalacji elektrycznej – mgr inż. Feliks Kochański, instalacji sanitarnych – mgr inż. Maria Nekanda-Trepka. Pierwszym etapem odbudowy, zrealizowanym w latach 1991-1992 r. była stabilizacja konstrukcji wieży poprzez palowanie strefy nacisku i założenie rusztu na poziomie posadzki. Prace te zaprojektował i wykonał inż. Karol Klaus z Gliwic. W 1993 r. firma „System" ze Świnoujścia pod kierownictwem Antoniego Stryczyńskiego rozpoczęła wzmacnianie fundamentów ściany południowej korpusu nawowego i prace rekonstrukcyjne przy narożniku południowo-zachodnim. W 1994 r. dokonano zmiany wykonawcy. Plac budowy przejęła prowadzona przez  Mieczysława Kwiasowskiego firma „Budinsel” z Kamienia Pomorskiego, która wraz z firmą PP PUH „PUH” z Gorzowa Wielkopolskiego wykonała całość prac konstrukcyjnych i wykończeniowych. W trakcie odbudowy zrekonstruowano południową ścianę korpusu nawowego i południowy rząd filarów międzynawowych, a także szczyt wschodni, odbudowano wieżę wraz z rekonstrukcją barokowego hełmu, przekryto wnętrze stropami i odbudowano dach. W oknach wykonano nowe ceglane maswerki, w otworach wejściowych wstawiono nową stolarkę wzorowaną na neogotyckiej. Odbudowano, wykończono i wyposażono wnętrze, uporządkowano otoczenie świątyni.Poświęcenie kościoła odbyło się 15 października 2000 roku. 6 grudnia 2000 r. kościół stał się siedziba parafii, erygowanej 1 czerwca 1951 r. przy neogotyckim kościele św. Stanisława.  Prace wykończeniowe we wnętrzu trwały jeszcze do 2003 roku. 

Opis obiektu

Kościół usytuowany w centrum miasta, na południe Rynku, pomiędzy ulicami Wojska Polskiego od zachodu, Światowida od południa i Katedralną od wschodu. Teren przykościelny (dawny cmentarz) dostępny od strony ulicy Wojska Polskiego, ogrodzony niewysokim kamiennym murkiem, zagospodarowany niewysoka zielenią, od strony południowej oddzielony szpalerem nieco starszych lip.  

Kościół orientowany, pierwotnie gotycki, z elementami neogotyku (ściana północna, przed 1945 r. również południowa, kruchty), częściowo zrekonstruowany podczas powojennej odbudowy (ściana południowa, wyższe kondygnacje wieży). Trzynawowa, pseudobazylika bez wydzielonego prezbiterium, z węższą od korpusu, kwadratową wieżą od zachodu, prostym zamknięciem od wschodu i dwiema symetrycznie rozmieszczonymi kruchtami od południa i północy. 

W bryle kościoła dominuje masywna prostopadłościenna wieża, z wydzieloną ostatnią kondygnacją nad którą zrekonstruowany barokowy hełm o ośmiobocznej podstawie, dwukondygnacyjny, zwieńczony krzyżem. Korpus nawowy nakryty dachem dwuspadowym, kruchty takimiż daszkami poprzecznymi. Od wschodu wystający ponad kalenicę szczyt zwieńczony sterczynami i sygnaturką z krzyżem.  

Kościół murowany, częściowo na cokole kamiennym (cokół wieży z regularnych ciosów, cokół murów nawy północnej z nieregularnych głazów granitowych). Średniowieczne mury wieży, wschodniej ściany nawy głównej i północny rząd filarów – z cegły gotyckiej w wątku gotyckim, pozostałe mury z mniejszej cegły fabrycznej (z XIX w. lub współczesnej z czasów ostatniej odbudowy), w wątku   krzyżowym.   Dachy kryte dachówką ceramiczną firmy Roben, hełm wieży – blachą miedzianą.  

Otwory elewacji – portale i okna zamknięte ostrołukowo. W zachodniej elewacji  wieży główny portal o silnie rozglifionych ościeżach, wtórnie otynkowanych. Przyziemie wieży oddzielone tynkowanym gzymsem. W wyższych kondygnacjach na osi portalu szeroka, półkoliście zamknięta blenda z parą wąskich, wysokich okien o półkolistym zamknięciu w dolnej i dużym, okrągłym otworem – w górnej części. W bocznych ścianach widoczne ślady po zamurowanych otworach. Ostatnia kondygnacja oddzielona gzymsem, otynkowana, artykułowana z każdej strony trójką blend o ceglanym obramieniu i zamknięciu w formie załamanych u nasady łuków ostrych. Środkowe blendy szersze od skrajnych, dwudzielne, każda z nich przepruta parą wąskich ostrołukowo zamkniętych okien. W elewacji wschodniej pod gzymsem dwie daty: 1706 i 1879. 

Elewacje korpusu nawowego oszkarpowane. Okna z ceglanymi maswerkami z czasów odbudowy, w ścianach bocznych podzielone na dwie strefy odpowiadające podziałom wnętrza tworzonym przez wprowadzenie empor bocznych. Kruchty boczne zwieńczone trójkątnymi szczytami. Elewacja wschodnia najbardziej okazała ze wszystkich. Środkowa część, odpowiadająca nawie głównej wyodrębniona potężnymi szkarpami, przepruta dwoma wysokimi oknami, zwieńczona szczytem oddzielonym odsadzką i  plastycznie artykułowanym lizenami oraz blendami, Przedłużeniem podziałów szczytu są wyrastające z niego sterczyny i sygnaturka. 

Pseudobazylikowe wnętrze podzielone czterema parami ośmiobocznych filarów o kwadratowych podstawach i wydzielonej strefie kapitelowej. którym odpowiadają półfilary od wschodu i zachodu. Pomiędzy filarami rozpięte półkoliste łuki arkad. Górna strefa ścian nawy głównej artykułowana półkoliście zamkniętymi wnękami z których każda mieści parę ostrołukowych blend. Nawy nakryte belkowymi stropami. Ściana wschodnia, nad ołtarzem przepruta parą monumentalnych okien, zamkniętych od strony wnętrza łukami pełnymi. W oknach tych współczesne, dekoracyjnie ukształtowane maswerki i barwne witraże. Nad nawami bocznymi rozpostarte pomiędzy filarami współczesne empory o drewnianych płycinowych przedpiersiach, przy ścianie zachodniej –empora muzyczna. 

Wystrój i wyposażenie wnętrza - współczesne. W oknach ściany wschodniej witraże projektu Janusza Sobczyka. 

Obiekt dostępny po uprzednim zgłoszeniu do ks., proboszcza.

Opr. Maciej Słomiński OT NID Szczecin, 09-04-2021 r.