Na zachowanych kilkudziesięciu macewach znajdują się inskrypcje w językach hebrajskim i niemieckim, a na ozdobnie zwieńczonych macewach napisom towarzyszą symbole charakterystyczne dla judaizmu. Cmentarz w Wołczynie, położony przy drodze do wsi Brzezinki, funkcjonował od 1833 roku, a ostatni znany pochówek odbył się w 1913 roku.

Historia

Historia Żydów w Wołczynie rozpoczyna się w połowie XVIII wieku. W 1787 roku w mieście mieszkało już 87 Żydów. W kolejnych dziesięcioleciach liczba Żydów w mieście zwiększała się, tak że w latach 60-tych XIX wieku osiągnęła liczbę 216 osób. Stanowili oni kilkunastoprocentowy odsetek mieszkańców miasta. Jeszcze na początku lat 30-tych XX wieku byli oni w nim znaczącymi mieszkańcami: było ich 80 - 2,2 % ogółu. Ale już w 1942 roku zarejestrowano tylko 7 osób pochodzenia żydowskiego. Ponieważ w XIX wieku w wołczyńskiej gminie żydowskiej zwiększała się ilość wyznawców, rozpoczęła ona starania o własny cmentarz i synagogę. Od 1833 roku posiadała ona własny kirkut, który położony był przy północnej granicy miasta, przy drodze do Byczyny. Na jego terenie wybudowano dom przedpogrzebowy. W 1853 roku w mieście wybudowano synagogę (obecnie ul. Kościelna), a w 1875 roku powstała szkoła żydowska. Wołczyńska gmina żydowska zaczyna tracić na znaczeniu na przełomie wieków XIX i XX. Wówczas wielu Żydów emigrowało do większych miast. Ostatni znany pochówek na kirkucie wołczyńskim odbył się w 1913 roku. I zapewne od tego czasu nekropolia zaczęła odchodzić w zapomnienie. Emigracja mieszkańców pochodzenia żydowskiego, od początku XX wieku, coraz częstsze ekscesy antysemickie w Wołczynie w latach 30-tych XX wieku, łącznie z „nocą kryształową”, przejęcie cmentarza w 1939 roku przez Zrzeszenie Żydów w Niemczech, a następnie w 1943 roku przez Gestapo, doprowadziło do dużej degradacji tej nekropolii. Wtedy to zniszczono pierwotne ogrodzenie oraz dom przedpogrzebowy, a także część pochówków. Do dalszych zniszczeń kirkutu doszło zapewne w latach powojennych, kiedy to kamienne macewy traktowane były jako materiał budowlany.

Granice cmentarza są czytelne. W 1984 roku, zapewne na fundamentach pierwotnego ogrodzenia, postawiono współczesne ogrodzenie w postaci przęseł – ażurowych płyt betonowych łączonych betonowymi słupkami wraz z metalową bramą i furtką pomiędzy ceglanymi, otynkowanymi słupami. W kolejnych latach postępuje degradacja obszaru cmentarza: korozja płyt ogrodzenia oraz rozrastanie się drzew i porastanie grobów krzewami, dewastacja macew i pochówków. W 2004 r. cmentarz został uporządkowany i otoczony nowym ogrodzeniem, które wzorowane było na pierwotnym. W maju i czerwcu 2008 r. młodzież z Publicznego Gimnazjum w Wołczynie przeprowadziła prace porządkowe nekropolii, a w grudniu tegoż roku odsłonięto tablicę upamiętniającą spoczywających w tym miejscu żydowskich mieszkańców Wołczyna i okolic.

Opis

Wołczyński kirkut, założony 1,5 km na północ poza miastem, położony jest na rozległym wyniesieniu zlokalizowanym nad doliną Wołczyńskiego Strumienia, po południowej stronie drogi prowadzącej do Byczyny, przy granicy Wołczyna (Konstadt) i wsi Brzezinki (Bürgsdorf). Obecnie zajmuje powierzchnię 0,2 ha (działka gruntowa nr 798).

Kirkut pierwotnie otoczony był parkanem wykonanym z przęseł (metalowych lub drewnianych) przytwierdzonych do ceglanych słupów, z wejściem od strony północnej (znaleziono relikty starego ogrodzenia). Groby grupują się w części zachodniej kirkutu. Natomiast prawdopodobnie w części wschodniej stał dom przedpogrzebowy. Pierwsze powojenne ogrodzenie powstało prawdopodobnie w latach 70 – 80 - tych XX wieku, w postaci przęseł – ażurowych płyt betonowych łączonych betonowymi słupkami wraz z metalową bramą i furtką pomiędzy ceglanymi, otynkowanymi słupami. Istniejące ogrodzenie zostało postawione w 2004 roku. Jest to współczesny parkan: dookolny ceglany niski murek z ceglanymi słupami łączonymi metalowymi przęsłami wykonanymi ze stalowego płaskownika. W latach 80-tych XX wieku kirkut, jakkolwiek ogrodzony, był jednak zaniedbany: bujna roślinność porastała groby i macewy, uniemożliwiając dokumentowanie układu cmentarza. Dopiero w 2004 roku wykonano jego porządkowanie i przebudowę ogrodzenia oraz bramy wejściowej: na obu skrzydłach bramy umieszczono metaloplastyczne wizerunki menory. Kolejne porządkowanie wykonano wiosną 2008 roku, a 01.12.2008 roku odsłonięto płytę granitową upamiętniającą kirkut. Pomnik ten ma kształt macewy z napisami w językach polskim i niemieckim: Szalom – Pokój – Frieden. Pamięci tutaj spoczywającym, żydowskim mieszkańcom Wołczyna, okolic i tych, którym wzbroniono miejsca spoczynku. Stoi on w środkowej części kirkutu na wprost bramy wejściowej.

Obszar cmentarza porasta kilkadziesiąt drzew (około 50-100 -letnich): lipy, graby, kasztanowce, robinie, lilaki i czeremchy. Groby i macewy toną wśród roślinności: samosiejek klonów i lilaków, a porośnięte są szczelnie bluszczem, barwinkiem, trawą, paprociami.

Zgrupowane w części zachodniej groby ułożone są w kilku rzędach biegnących po linii NE-SW, a pochówki północ-południe. Na podstawie istniejących obudów grobów i podstaw macew, które w większości porośnięte są bluszczem i barwinkiem oraz młodymi pędami klonów i lilaków, tworzących malowniczy roślinny dywan, wizja lokalna przeprowadzona w 2018 roku, wykazała, że na cmentarzu może być około 100 pochówków. Część grobów jest pozapadanych. Na cmentarzu zachowało się, w całości lub w dużych fragmentach około 40 stojących macew. Większość zachowanych macew wykonano z piaskowca i wapienia. Są też granitowe. Zapewne epigrafika nagrobna przywołuje pamięć o licznej społeczności żydowskiej zamieszkującej w Wołczynie na przełomie XIX i XX wieku. Na macewach zachowały się inskrypcje (czytelnie) w językach hebrajskim i niemieckim (na kilkunastu po obu stronach płyty nagrobnej). Na ozdobnie zwieńczonych macewach napisom towarzyszą symbole charakterystyczne dla judaizmu (m.in. gwiazda Dawida, bukiet kwiatów, słońce, złamane drzewo i inne). Wśród roślinności widoczne są liczne, rozrzucone fragmenty zniszczonych macew, obudów grobów i cokołów macew.

Obiekt wymaga oznaczenia wyraźną tablicą informacyjną w terenie (przy bramie kirkutu) oraz drogowskazem od granic miejscowości. Należy także przeprowadzić natychmiast pielęgnację roślinności: odkrzaczenia i cięć sanitarnych drzew oraz uporządkowania pochówków, bo dotychczasowe prace ograniczały się jedynie do przycinania roślinności. Należy prowadzić systematyczne cięcia roślinności.

Niezbędna jest fachowa inwentaryzacja grobów i macew (odczytanie napisów) oraz ich konserwacja (bowiem powierzchnia kamienia, zwłaszcza piaskowca i wapienia, koroduje), a także niezbędne są badania związane z rozplanowaniem kirkutu (m.in. dom przedpogrzebowy).

Obiekt ogólnodostępny.

Oprac. Krzysztof Spychała, OT NID w Opolu, 26.07.2018 r.