Na skutek późniejszych przebudów został pozbawiony widocznych, późnogotyckich cech stylowych. Przy pd. elewacji prezbiterium znajduje się kaplica pw. Niepokalanego Poczęcia NMP z 2. ćw. XVII w., nakryta sklepieniem kolebkowo-krzyżowym. Przy elewacji zach. wznosi się wieża, dobudowana w 1819 r. w stylu baroku klasycyzującego. W elewacji kościoła późnorenesansowa, pochodząca z 2. poł. XVI w. płyta nagrobna Ewy i Stanisława Wilkowskich.

Historia

Wieś Wilkowice powstała z połączenia dwóch wsi: Wilkowa Leszczyńskiego (d. Wilkowa Niemieckiego) oraz Wilkowa Kościelnego. Najstarsza wzmianka o wsi Wilkowo Niemiecki pochodzi z 1322 r., kiedy należała do rodu Kotwiczów-Wilkowskich. Parafia została erygowana najprawdopodobniej w XIV wieku. Pierwsza wzmianka źródłowa, dotycząca kościoła pochodzi z 1421 roku. Dwa lata później jest wzmiankowany proboszcz parafii. Piętnastowieczne źródła wspominają o kolejnych fundacjach ołtarzy w kościele i uposażeniach. Wówczas kościół nosił wezwanie św. Katarzyny. W okresie reformacji następowały częste zmiany proboszczy, kościół zaczął podupadać, przez pewien czas był pozbawiony opieki proboszcza. W związku z tym, w 1570 r. Wilkowscy, ówcześni właściciele Wilkowa, postanowili przekazać kościół Braciom Czeskim. W rękach innowierców pozostawał do 1625 r., kiedy staraniem Anny z Mielżyńskich Opalińskiej został przywrócony katolikom pod wezwaniem św. Wojciecha. W 2 ćw. XVII w. została wzniesiona kaplica pw. Niepokalanego Poczęcia NMP przy pd. elewacji prezbiterium.

Od ok. poł. XVII w. wieś należała do Leszczyńskich. Kościół został konsekrowany w 1661 roku. W 1672 r. zmienił wezwanie na obecne, św. Marcina.

Kościół był restaurowany na pocz. XVIII w. oraz na pocz. XIX w. (1803-1805). W 1819 r. przy elewacji zach. wzniesiono wieżę, która uległa zniszczeniu w czasie pożaru w 1931 roku. Odbudowano ją w 1937 roku. W 1962 r. odnowiono wnętrza. W latach 1999-2000 przeprowadzono w kościele prace remontowe, które objęły m. in.: malowanie ścian i ołtarzy, remont kaplicy i jej wyposażenia, w tym renowację zach. witraża.

Opis

Kościół jest usytuowany w środkowej części wsi, po pd. stronie drogi prowadzącej ze Święciechowy położonej na pd.-zach. od Wilkowic, do Lipna na pn.-wsch., na terenie dawnego cmentarza parafialnego otoczonego murem z dwoma bramami, po stronie pn.-wsch. i pd.-zach.

Od pn. i zach. teren przykościelny graniczy ze wspomnianą drogą, od. pd. jest otoczony zabudowaniami gospodarczymi oraz ogrodami, od wsch. przylega do ul. św. Marcina. Po jego pd.-wsch. stronie znajduje się średniowieczne grodzisko stożkowate.

Teren między kościołem a otaczającym go murem jest porośnięty trawą, przez którą biegnie wokół świątyni betonowa ścieżka, po stronie zewnętrznej ograniczona niskim żywopłotem.

Kościół jest późnogotycki, lecz bez widocznych cech stylowych, orientowany, jednonawowy. Do nawy głównej przylega od wsch. równe jej wysokością, nieznacznie węższe i dłuższe prezbiterium zamknięte trójbocznie. Nawa i prezbiterium są oszkarpowane. Do nawy przylegają: kruchta na planie kwadratu po jej stronie pd. oraz nieco od niej węższa wieża na tym samym planie, przy elewacji zachodniej. W narożniku między pd. elewacją wieży i zach. nawy znajduje się wieżyczka schodowa na planie koła. Równolegle do pn. elewacji prezbiterium przylega zakrystia na rzucie wydłużonego prostokąta. Jej elewacja zach. łączy się z pn. wsch. narożnikiem nawy. Do wnętrza kościoła prowadzą trzy wejścia: główne przez kruchtę w przyziemiu wieży, przez kruchtę pd. oraz od pn., przez zakrystię.

Bryła kościoła jest złożona z sześciu prostopadłościanów: nawy, zamkniętego trójbocznie prezbiterium, zakrystii, kaplicy Niepokalanego Poczęcia NMP, kruchty pd., zach. wieży oraz cylindrycznej wieżyczki schodowej. Nawa i prezbiterium, nieznacznie od niej węższe, są tej samej wysokości, oszkarpowane, zakrystia, kaplica oraz kruchta pd. od nich niższe, a wieża zach. zdecydowanie wyższa, dwukondygnacyjna. Nawę i prezbiterium, kaplicę i kruchtę pd. nakrywają dachy dwuspadowe, zakrystię - dach pulpitowy, wieżyczkę schodową - dach w kształcie połowy stożka. Wieżę nakrywa hełm cebulasty z latarnią w stylu neobarokowym, zwieńczony krzyżem. Wieża jest połączona z niższą i szerszą od niej nawą półszczytami jej zasłoniętej elewacji zachodniej.

Kościół został wzniesiony z cegły z pojedynczymi kamieniami polnymi w konstrukcji murowanej i otynkowany. Dachy są pokryte dachówką ceramiczną, hełm wieży - blachą ocynkowaną. Nawę i prezbiterium nakrywają stropy płaskie drewniane, zakrystię - sklepienie kolebkowe, a kaplicę - sklepienie kolebkowo-krzyżowe. Nawę pod emporą organową nakrywają sklepienia żaglaste.

Elewacje kościoła są jednokondygnacyjne, otynkowane, wsparte na cokole, zwieńczone profilowanym gzymsem koronującym, który na wyższej wieży przechodzi w gzyms międzykondygnacyjny. Elewacja zach. na narożach i pn. nawy oraz trójboczne zamknięcie prezbiterium są wzmocnione dwuuskokowymi szkarpami (szkarpy nawy przy prezbiterium zostały wtopione w mury zakrystii i kaplicy). Pd. elewacja kaplicy jest zwieńczona wysokim, attykowym szczytem z trójkątnym frontonem. We wsch. elewacji prezbiterium znajduje się wnęka z krucyfiksem, zamknięta łukiem ostrym. Elewacje są artykułowane prostokątnymi otworami okiennymi, zamkniętymi półkoliście, ujętymi w wykonane w tynku opaski z klińcem w zwieńczeniu (z wyjątkiem okien kaplicy). Wszystkie elewacje wieży są rozwiązane analogicznie, podzielone gzymsami na dwie i pół kondygnacji, na uskokowych narożach opięte pilastrami, które w drugiej, najwyższej kondygnacji posiadają toskańskie kapitele. Otwory okienne i drzwiowy w przyziemiu elewacji zach. posiadają takie same, prostokątne zamknięte półkoliście wykroje, ujęte opaskami tynkowymi analogicznymi do wprowadzonych na pozostałych elewacjach kościoła. Nad najwyższymi oknami w drugiej kondygnacji znajdują się koliste płyciny. Najwyższa, „ślepa” kondygnacja jest wyodrębniona gzymsem, ujęta pilastrami na narożach, dekorowana płycinami w kształcie leżących prostokątów.

Wnętrze kościoła jest jednonawowe, z nieznacznie węższym prezbiterium po stronie wsch., nakryte płaskim sufitem łączącym się fasetą ze ścianami. Nawę oddziela od prezbiterium wysoka, sięgająca sufitu arkada zamknięta łukiem spłaszczonym. W zach. części nawy znajduje się murowana empora organowa o lekko zaokrąglonej linii, wsparta na trzech półkolistych arkadach rozdzielonych parami pilastrów. W pd.-zach. narożniku nawy, pod emporą jest kolista, prowadząca na nią klatka schodowa. Kaplica jest usytuowana wyżej w stosunku do nawy i prezbiterium. Prowadząca do niej półkolista arkada jest poprzedzona trzema stopniami. Kaplicę nakrywa sklepienie kolebkowo-krzyżowe z listwową dekoracją sztukatorską i prostokątną płyciną z herbem Jeleń Wilkowskich w części środkowej. Przy północnej ścianie tęczowej jest murowana ambona dostępna z zakrystii.

W prezbiterium znajdują się trzy murowane ołtarze barokowo-klasycystyczne z pocz. XIX wieku. W elewację kościoła została wmontowana płyta nagrobna Ewy i Stanisława Wilkowskich z 4 ćw. XVI w., wykonana z piaskowca, ze stojącymi postaciami dwojga dzieci i inskrypcją na dole.

Zabytek dostępny. Bliższe informacje na temat parafii oraz godziny Mszy św. znajdują się na stronie internetowej www.parafiawilkowice.pl (data dostępu: 26-11-2015 r.).

oprac. Anna Dyszkant (OT NID w Poznaniu), 26-11-2015 r.