Wokół dworu pozostałości parku krajobrazowego, zespół budynków folwarcznych i kordegarda z bramą.

Historia

Wieś po raz pierwszy wzmiankowana w 1383 r., w kolejnych wiekach jako cząstkowa własność szlachecka należała do wielu rodów: Bystrzejowskich, Wierzchowskich, Iżyckich, Wilczopolskich, Sługockich i innych . W XVI w. znajdował się tu murowany zamek, po którego spaleniu w 1678 r. siedzibami kolejnych właścicieli były zapewne dwory drewniane. Od k. XVIII w. własność Jakuba Rzewuskiego, a następnie jego córki Brygidy Kossakowskiej, po której majątek przejęła córka Marianna zamężna za carskim oficerem Teofilem Pustayem (Pustowójtowem). W Wierzchowiskach urodziła się ich córka Henryka Pustowójtówna, adiutantka dyktatora powstania styczniowego Mariana Langiewicza.. W latach 70. XIX w. majątek został własnością Jana Koźmiana (s. Aleksandra) h. Nałęcz, przedstawiciela znanego na Lubelszczyźnie rodu, który wzniósł istniejący obecnie dwór. Po jego bezpotomnej śmierci w 1901 r. dobra odziedziczył małoletni Jan Koźmian s. Wincentego, ostatni właściciel Wierzchowisk i pobliskiego folwarku Bystrzejowice. Początkowo majątkiem zarządzał ojciec, który stworzył tu dobrze prosperujące gospodarstwa rolne. Po wojnie w upaństwowionym majątku działał ośrodek produkcji ogrodniczej a dwór użytkowały różne instytucje. W 1996 r. dwór, będący już własnością prywatną, został gruntownie wyremontowany i przystosowany do nowych funkcji. Obecnie znajduje się w nim restauracja, a na terenie d. ogrodów użytkowych pole golfowe.

Opis

Zespół rezydencjonalny położony jest przy skrzyżowaniu drogi Lublin - Zamość z drogą lokalną do Mełgwi, w dolinie rzeki. W jego skład wchodzi dwór z parkiem, kordegarda oraz d. budynki folwarczne. Dwór wzniesiony w duchu renesansu włoskiego, stanowi przykład rezydencji wiejskiej typowej dla średniozamożnego ziemianina, jakie w kilku wariantach proponowały ówczesne wydawnictwa poświęcone architekturze. Zbudowany na wydłużonym planie, składającym się z parterowego korpusu głównego oraz dostawionego prostopadle od wsch. piętrowego skrzydła, nieznacznie zryzalitowanego w elewacji frontowej i ogrodowej, do którego przylega piętrowy aneks z kwadratową, trzykondygnacjową; od zach. niewielki przedsionek zamknięty rodzajem apsydioli. Murowany z cegły, otynkowany; w całości podpiwniczony. Wewnątrz stropy drewniane oraz typu Kleina; w części piwnic sklepienia kolebkowe. Poszczególne człony budowli nakryte odrębnymi dachami dwuspadowymi pod blachą. Pierwotny układ wnętrza korpusu głównego dwutraktowy, z niewielki hallem i dwoma pokojami w trakcie frontowym oraz dwoma obszernymi salonami w trakcie ogrodowym; w części piętrowej trakty rozdzielone korytarzem. Elewacja frontowa (pn.) wieloczłonowa, składająca się z parterowego, dziewięcioosiowego korpusu głównego i dwukondygnacjowego, trójosiowego skrzydła bocznego, nad którym dominuje wieża zegarowa z przeszklonym belwederem. Na osi korpusu dwukolumnowy toskański portyk ujęty antami i zwieńczonym trójkątnym szczytem wypełnionym dekoracją sztukatorską. Wszystkie elewacje podzielone gzymsami kordonowymi pomiędzy kondygnacjami i na wysokości parapetów okiennych; wieża zwieńczona gzymsem kroksztynowym. Naroża ujęte boniowanymi pilastrami. Otwory okienne prostokątne, w opaskach, zwieńczone nadprożami; drzwi balkonowe w ryzalitach ujęte podwójną tynkową arkadą. W szczytach drewniana dekoracja typu „laubzegowego” od ogrodu weranda w stylu szwajcarskim. W części pomieszczeń zachowana dekoracja malarsko-sztukatorska o motywach geometrycznych, roślinnych i figuralnych z datą 1879; w hallu kominek; w pokojach traktu ogrodowego piece z ozdobnymi nastawami. Park krajobrazowy w typie angielskim zakomponowany na osi pn.-pd., z wcześniejszymi alejami lipowymi ramującymi ogrody użytkowe. Składa się z „ogrodu dziedzińcowego” z podjazdem przed elewacją frontową dworu i ogrodu za dworem, z wnętrzami krajobrazowymi powiązanymi z rozbudowanym układem wodnym w dolinie rzeki Stawek. Kordegarda z bramą. Eklektyczna z przewagą form neorenesansowych. Usytuowana przy wjeździe od strony traktu zamojskiego. Murowana z kamienia wapiennego z niewielkim dodatkiem cegły, otynkowana. Wzniesiona w formie malowniczego parterowego pawilonu z kwadratową wieżą o górnej kondygnacji przeprutej zamkniętymi półkoliście przeźroczami i zwieńczonej attyką. Od strony zach. przylega dwufilarowa brama. Zespół zabudowań folwarcznych pochodzący w większości z pocz. XX w. składa się z d. kuchni oraz kilku budynków gospodarczych zgrupowanych wokół d. podwórza folwarcznego. Wszystkie budowle parterowe, murowane z kamienia i cegły, otynkowane, z częściowo zachowanymi podziałami ramowo-lizenowymi elewacji.

Zabytek dostępny, „Restauracja Pałacowa”

Oprac. Bożena Stanek-Lebioda, OT NID w Lublinie, 18.11.2014 r.