Jest ona unikatowym obiektem górniczym, jednym z największych i najstarszych zakładów przemysłowych w Europie, czynnym nieprzerwanie od średniowiecza do końca XX wieku.

Wraz z pobliską kopalnią w Bochni tworzyła Krakowskie Żupy Solne - historyczne przedsiębiorstwo o ogromnym znaczeniu dla gospodarki dawnej Rzeczypospolitej, którego zasady funkcjonowania określała XIV-wieczna ordynacja króla Kazimierza Wielkiego. Utrzymywana przez stulecia na najwyższym poziomie technicznym, stanowi dziś bezcenny dokument ewoluowania technik górniczych sprzed epoki maszyny parowej, a także rozwoju i organizacji przemysłu solnego w Polsce. Naukową wartość doskonale zachowanych wyrobisk, górniczych konstrukcji, urządzeń i narzędzi dopełniają źródła historyczne w postaci istniejącej dokumentacji ikonograficznej i kartograficznej z różnych epok.

Na wyjątkowość wielickiej kopalni składa się ponadto naturalne piękno jej przestronnych komór, często zalanych jeziorami solankowymi, jak również oryginalny charakter obiektów sztuki i rzemiosła wykonanych w soli przez samych górników dla ozdobienia podziemnych kaplic. Podziwiana od stuleci przez odwiedzających ją, w tym liczne osobistości świata polityki, nauki i kultury, Wieliczka należy do najważniejszych miejsc tak polskiego, jak i światowego dziedzictwa kulturowego.

Historia

Początki warzelnictwa solnego na terenie Wieliczki sięgają środkowego okresu neolitu (ok. 3500 lat p.n.e.). Odkrycie soli kamiennej nastąpiło w 2. połowie XIII wieku. Rozpoczęcie jej eksploatacji na dużą skalę datuje się na lata 80. XIII wieku, kiedy zaczął działać pierwszy szyb zwany Goryszowskim. Miasto powstało w 1290 roku, lokowane przez księcia Przemysła II na prawie frankońskim. W tym samym okresie ukształtowało się wspólne z żupą bocheńską królewskie przedsiębiorstwo - tzw. żupy krakowskie. Rozkwit Wieliczki nastąpił za panowania Kazimierza Wielkiego. Nadany przez niego w 1368 roku Statut żupny regulował po raz pierwszy zasady wydobycia i sprzedaży soli, która już w tym czasie stanowiła jedną trzecią dochodów państwa. W tym samym stuleciu wzniesiono mury miejskie, rozbudowano istniejący od końca XIII wieku Zamek Żupny - siedzibę zarządu kopalń w Wieliczce i Bochni, powstały warsztaty rzemieślnicze. Wieliczka stała się stolicą przemysłu staropolskiego o znanej i cenionej marce (znak firmowy kopalni jest pierwszym stosowanym w Polsce).

Okres świetności żup krakowskich trwał do połowy XVII wieku. Sól wydobywano w Wieliczce z trzech poziomów, za pomocą ośmiu szybów. Powstały też wtedy pierwsze mapy kopalni. Wojny drugiej połowy XVII wieku zachwiały na pewien czas gospodarką solną; dopiero w XVIII wieku specjaliści przybyli z Saksonii usprawnili pod względem technicznym i organizacyjnym działalność przedsiębiorstwa.

Podczas zaborów, gdy Wieliczka znajdowała się pod panowaniem austriackim, nastąpił rozwój przestrzenny kopalni, zwiększenie wydobycia soli, wprowadzenie maszyn i zatrudnienie fachowej kadry inżynierskiej, jak również (w 1913 roku) uruchomienie nowoczesnej warzelni soli. Austriacy już w latach 70. XVIII wieku udostępnili dla celów turystycznych część starych wyrobisk. Dzięki wprowadzonym przez nich księgom zwiedzających wiadomo, że wśród gości byli: cesarze Franciszek I i Franciszek Józef, car Aleksander I, Dmitrij Mendelejew, Fryderyk Chopin, Jan Matejko, Henryk Sienkiewicz, Ignacy Paderewski i wielu innych. Polacy odwiedzali w tym czasie masowo kopalnię kierowani motywami patriotycznymi, traktując ją jako symbol dawnej wielkości państwa polskiego.

Ponadnarodowe wartości kulturowe i przyrodnicze Wieliczki uznane zostały w 1978 roku wpisem na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO - jako jednego z dwunastu pierwszych obiektów na świecie. Eksploatacja soli zaprzestana została całkowicie w 1996 roku. Dziś podziemia kopalni służą celom turystycznym, muzealnym i leczniczym. W obrębie naturalnych pustek podziemnych - Groty Kryształowej Górnej i Dolnej utworzony został rezerwat przyrody.

Opis

Kopalnia leży pod miastem na dziewięciu poziomach (na głębokości od 57 do 327 m). Oryginalne wyrobiska rozciągają się na powierzchni o długości ok. 5,5 km i szerokości 1,5 km. Liczą 2040 komór i ok. 300 km chodników, o łącznej objętości pustek poeksploatacyjnych wynoszącej ok. 7,5 mln m³. Najstarsze wyrobiska zaczynają się powyżej spągu pierwszego poziomu. Komory powstałe w okresie od XVI do początku XX wieku mieszczą się na poziomach I-III. W czternastu komorach na III poziomie znajduje się stała ekspozycja Muzeum Żup Krakowskich, którego naziemną siedzibą jest Zamek Żupny.

Zespół potężnej architektury podziemi można zwiedzać dzięki wytyczonej trasie turystycznej, początek której znajduje się w obiekcie stanowiącym współczesne wejście do kopalni - szybie Daniłowicza, zgłębionym w latach 1635-1640. Prowadzi ona przez chodniki (zwane podłużniami i poprzeczniami w zależności od kierunku, w jakim były wykuwane) i solne komory. Te ostatnie zabezpieczane były przed zawaleniem na kilka sposobów: drewnianymi kasztami (np. komora Mikołaja Kopernika), drewnianą obudową rozporową (np. komora Michałowice), ochronnymi filarami solnym pozostawionymi w wyrobiskach (np. komora Erazma Barącza). Najwyższe udostępniane do zwiedzania wyrobisko łączące dwa poziomy to komora nazwana imieniem Stanisława Staszica, który zwiedzał kopalnię pod koniec XVIII wieku. Z kolei komora Józefa Piłsudskiego powstała z dwóch komór wykutych w 1. połowie XIX wieku, przystosowanych następnie do celów turystycznych. Przebito między nimi tunel, zalano solanką i uruchomiono prom dla zwiedzających. W celu zabezpieczenia stropów wykonano tu obudowę zwaną koszykową. Spośród starszych wyrobisk interesująca jest komora Pieskowa Skała z XVII wieku łącząca dwa sąsiadujące poziomy. Widoczne są w niej ślady robót kruszackich, zachowały się także odcinki starych schodów kutych w soli, którymi przenoszono urobek.

W pomieszczeniach kopalni eksponowane są autentyczne urządzenia i narzędzia górnicze. Przykładowo, w komorze Sielec zgromadzono eksponaty służące niegdyś do transportu soli wewnętrznymi korytarzami, w poprzeczni Kunegunda z kolei pozostawiono oryginalną drewnianą rynnę z kadzią, wykorzystywane dawniej do odprowadzania wycieków. W Wieliczce zachowany jest też cenny zespół drewnianych kieratów wyciągowych do transportu pionowego. Jeden z nich, typu saskiego, oglądać można w XVIII-wiecznej komorze Kazimierza Wielkiego.

Wnętrzami o szczególnym charakterze, stanowiącymi bezcenną spuściznę kultury duchowej górników, są solne kaplice. Pod względem okazałości i unikatowego rzeźbiarskiego wystroju najwspanialsze jest wnętrze kaplicy św. Kingi, patronki górników. Powstające od XIX wieku elementy jej wyposażenia w całości wykonane są w soli, włącznie z posadzkami czy odznaczającymi się niezwykłym kunsztem żyrandolami. Najstarsza zachowana kaplica w podziemiach to XVII-wieczna kaplica św. Antoniego o barokowych formach architektoniczno-rzeźbiarskich.

Rejon tzw. Grot Kryształowych jest chroniony ze względu na wartości przyrodnicze - unikatowe nagromadzenia kryształów halitu oraz formy krasu solnego.

Strona Kopalni Soli „Wieliczka”