W świątyni zachowało się cenne wyposażenie wczesno- i późnobarokowe z XVII i XVIII w., m. in. wczesnobarokowy ołtarz główny z 1637 r. z obrazem Wniebowzięcia Matki Boskiej z warsztatu znanego malarza gdańskiego Hermana Hana. Obraz Matki Boskiej Różańcowej o tej samej proweniencji zachował się także w jednym z późnobarokowych ołtarzy bocznych. Sklepienia kościoła zdobi polichromia w stylu regencji z 1 ćwierci XVIII w. wykonana przez Antoniego Pallme ze Zbąszynia. Na uwagę zasługuje także wczesnobarokowy sarkofag Jana Kostki, zmarłego w 1624 r., wykonany zapewne przez poznańskiego konwisarza Jakuba Kanadeja.

Historia

Wieleń we wczesnym średniowieczu był jednym z ważniejszych grodów na pograniczu wielkopolsko-pomorskim, położonym przy dawnym trakcie z Poznania do Szczecina, po raz pierwszy wzmiankowanym przez Galla Anonima w 1108 r., od 1213 r. będącym siedzibą kasztelanii. Przed 1458 r. na pd. od grodu lokowano miasto (niektórzy badacze podają lata przed 1350 r.). Do pocz. XVI w. gród oraz dobra ziemskie były własnością królewską, które nadawano jako lenno zasłużonym rodom rycerskim, m. in. Nałęczom z Szamotuł i Górkom herbu Łodzia. W 1515 r. król Zygmunt I Stary nadał miasto i zamek Łukaszowi Górce, kasztelanowi poznańskiemu i staroście generalnemu wielkopolskiemu, późniejszemu wojewodzie poznańskiemu, w zamian za Pobiedziska. W rękach Górków Wieleń pozostawał do 1592 r., następnie jego właścicielami stali się spokrewnieni z nimi Czarnkowscy herbu Nałęcz. W latach 1631-1651 właścicielami Wielenia byli Kostkowie, później – Grudzińscy (do 1683 r.) i Opalińscy (do 1699 r.), wreszcie – Sapiehowie (w l. 1699-1789). W 1789 r. ówczesna właścicielka dóbr wieleńskich Joanna Sapieżyna sprzedała je rodzinie von Blankensee. W latach 1855-1945 majętność należała do rodziny von Schulenberg.

Parafia we Wieleniu wg niepotwierdzonej źródłowo tradycji erygowana została już w XIII w. W średniowieczu istniały tu dwa kościoły: wcześniejszy kościół (kaplica?) grodowy oraz niewielki, drewniany kościół na podgrodziu, wzmiankowany w XVI w., noszący wówczas wezwanie św. Wojciecha. Kościół ten usytuowany był w tym samym miejscu, co zachowany do dziś kościół murowany. W XVI w., kiedy właścicielami miasta byli sprzyjający reformacji Górkowie, świątynię zajęli protestanci. Budynek został zwrócony katolikom dopiero w czasach wyznającego katolicyzm Jana Czarnkowskiego.

W 1615 r. drewniany budynek został rozebrany. Na jego miejscu staraniem ówczesnej właścicielki Wielenia, Zofii z Herburtów Czarnkowskiej zaczęto wznosić nowy, murowany kościół. W 1632 r. świątynia została poświęcona przez sufragana poznańskiego, biskupa Jana Bajkowskiego, otrzymując wezwanie Wniebowzięcia NMP i św. Michała Archanioła. W okresie powojennym kościół był remontowany m. in. w 1950 r. (nowe tynki zewnętrzne, prace dekarskie) oraz w latach 1977-78.

Opis

Kościół pw. Wniebowzięcia Matki Bożej i św. Michała usytuowany jest w centrum miasta, przy ul. Kościuszki, po jej stronie wschodniej, przy skrzyżowaniu z ul. Kasprzaka. Otaczający świątynię teren dawnego cmentarza przykościelnego ogrodzony jest ceglanym murkiem ze słupkami, pomiedzy którymi osadzono metalowe kraty. Na teren kościelny od strony narożnika ulic prowadzi ujęta parą słupów brama główna oraz dwie furtki, a od strony południowej – ujęta ceglanymi słupami brama boczna oraz furtka. Po stronie zachodniej przed kościołem znajduje sie nowsza dzwonnica o betonowej konstrukcji. Po stronie wschodniej za kościołem znajduje się wzniesiony w konstrukcji szkieletowej budynek dawnej organistówki z 1 poł. XIX w.

Wczesnobarokowy, jednonawowy kościół wzniesiony został na planie prostokąta, z węższym, zamkniętym półkoliście prezbiterium po stronie wschodniej. Nawa jest czteroprzęsłowa. Do prezbiterium od północy przylega prostokątna zakrystia, nad którą znajduje się loża kolatorska, od południa – kwadratowa kaplica Kostków pw. św. Stanisława Kostki. Przy nawie od południa znajduje się niewielka, prostokątna kruchta, od północy – ciąg otwartych do wnętrza przybudówek, mieszczących schody na lożę, kaplicę pw. Serca Jezusa oraz schody na chór muzyczny. Nawę oraz nieco niższe prezbiterium nakrywają dachy dwuspadowe, nad kaplicą Kostków – dach namiotowy z nową latarnią (dawniej kopulasty), nad zakrystią – namiotowy. Nad pozostałymi przybudówkami – dachy pulpitowe.

Kościół jest budynkiem murowanym z cegły, jego ściany otynkowano. Dach nawy oraz dachy przybudówek po jej stronie północnej pokryto dachówką ceramiczną, dachy prezbiterium, kaplicy Kostków, zakrystii i kruchty południowej - blachą. Wnętrze nawy i prezbiterium nakrywają sklepienia kolebkowe z lunetami, kaplicę Kostków – eliptyczna kopuła na pendentywach, w zakrystii i loży – sklepienia kolebkowo-krzyżowe, w przybudówkach po stronie północnej – sklepienia kolebkowe.

Elewacje kościoła zwieńczone są profilowanymi gzymsami. Ściany prezbiterium, południowa ściana nawy oraz naroża fasady opięte zostały uskokowymi skarpami. Wysmukłe okna zamknięte są półkoliście. W fasadzie na osi półkoliście zamknięte wejście główne, wyżej napis „In maiorem Dei Gloriam”. W wieńczącym fasadę trójkątnym szczycie owalne okienko. W elewacji południowej zamknięte półkoliście wejście boczne. W elewacji południowej kaplicy Kostków okno zamknięte segmentowo, wyżej – okno okrągłe.

Wewnątrz kościoła ściany rozczłonkowane są pilastrami toskańskimi dźwigającymi odcinki belkowania. Prezbiterium otwiera się do nawy szerokim, półkolistym łukiem tęczowym, wspartym na silnie występujących filarach przyściennych. Po południowej stronie prezbiterium wyniesiona ponad poziom kościoła kaplica Kostków, otwarta do nawy półkolistą arkadą. W pozostałych ścianach kaplicy – płytkie, półkoliście zamknięte wnęki. W narożach – pilastry dźwigające belkowanie. Pod kaplicą znajduje się sklepiona kolebkowo krypta grobowa. W zachodniej części nawy wbudowano emporę organową wspartą na trzech arkadach.

Wnętrze kościoła ozdobione zostało polichromią w stylu regencji, wykonaną w 1 ćw. XVIII w. przez Antoniego Pallme ze Zbąszynia. Malowidło na sklepieniu prezbiterium ukazuje scenę Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, na sklepieniu nawy umieszczono Adorację Św. Trójcy przez Wszystkich Świętych. Na sklepieniu kaplicy Kostków znajduje się słabo czytelne przedstawienie Apoteozy św. Stanisława Kostki.

Wyposażenie kościoła pochodzi przeważnie z XVII i XVIII w. Wczesnobarokowy ołtarz główny ufundowany został przez proboszcza Łukasza Klińskiego w 1637 r. Ołtarz ozdobiony został bogatą dekoracją snycerską o motywach małżowinowo-chrząstkowych. W jego polu środkowym umieszczono obraz Wniebowzięcia Matki Boskiej z warsztatu znanego malarza gdańskiego – Hermana Hana. Po obu stronach obrazu, w niszach między kolumnami – rzeźby śś. Wojciecha i Stanisława, w zwieńczeniu – płaskorzeźba Koronacji Marii i rzeźby św. Michała Archanioła i aniołów, a także śś. Elżbiety i Jadwigi. Na uwagę zasługują też dwa ustawione przy ścianie tęczowej późnobarokowe ołtarze boczne z 1 ćw. XVIII w. W ołtarzu po stronie północnej umieszczono obraz MB Różańcowej z warsztatu Hermana Hana, w ołtarzu po stronie południowej – późnorenesansowy obraz św. Anny Samotrzeć z 2 poł. XVI w. W kaplicy Kostków znajduje się późnobarokowy ołtarz z 1 ćw. XVIII w., utworzony ze zwojów akantu, z rzeźbami śś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty oraz aniołów. Zachowała się również późnorenesansowa ambona z ok. 1640 r., ozdobiona figurkami Chrystusa i apostołów na bogato rozczłonkowanym parapecie, późnobarokowa chrzcielnica oraz cynowy sarkofag Jana Kostki (zm. 1624), wykonany być może przez konwisarza poznańskiego Jakuba Kanadeja, ozdobiony pełnoplastycznymi figurami aniołów, kartuszami herbowymi oraz płaskorzeźbioną postacią Ecclesii..

Kościół dostępny do zwiedzania z zewnątrz i wewnątrz. Bliższe informacje na temat parafii oraz godziny Mszy Św. są podane na stronie internetowej Archidiecezji Poznańskiej: www.archpoznan.pl

Oprac. Krzysztof Jodłowski, OT NID w Poznaniu, 07-07-2017 r.