Wraz z kościołem w pobliskim Kaszczorze pozostawał ich własnością do pocz. XIX wieku. Obecnie jest kościołem filialnym parafii św. Wojciecha w Kaszczorze i Sanktuarium Matki Bożej Wieleńskiej, Ucieczki Grzeszników ze słynącą łaskami figurą Matki Boskiej z Dzieciątkiem, pochodzącą najprawdopodobniej z 2. poł. XV wieku.

Historia

W 1252 r. książę wielkopolski Przemysł I nadał Wieleń wraz z pobliskimi wsiami wojewodzie poznańskiemu Bieniaminowi z rodu Zarembów, pozwalając na ufundowanie klasztoru cystersów. W 1278 r. wojewoda otrzymał z rąk książąt wielkopolskich - Bolesława Pobożnego i Przemysła II potwierdzenie swojej fundacji dla cystersów z Paradyża, obejmującej następujące wsie: Przysiekę, Obrzycę, Ciosaniec, Łupice, Ptowo, Pyrzyce, Osłonin i Wieleń. W 1285 r. do Kaszczoru, położonego ok. 1,5 km na pn. zach. od Wielenia, zostali sprowadzeni zakonnicy z Paradyża, ob. Gościkowa (woj. lubuskie, pow. świebodziński, gm. Świebodzin).

W 1290 r. klasztor został przeniesiony z Kaszczoru do Wielenia, a następnie, w 1418 r., do Przemętu nadanego cystersom dziesięć lat wcześniej przez króla Władysława Jagiełłę. W 1423 r. Wieleń stał się prepozyturą cysterską. Wieleń, Kaszczor oraz Przemęt, gdzie znajdowało się opactwo, pozostawały w rękach cystersów do 1805 roku.

Pierwszy drewniany kościół został wzniesiony w Wieleniu najprawdopodobniej jeszcze w XIII w. z fundacji wspomnianego wojewody poznańskiego Bieniamina z rodu Zarembów. Po jego spaleniu dzieło budowy nowej drewnianej świątyni podjęli cystersi. Kościół, wzniesiony zapewne w 1318 r., przetrwał do poł. XVII w., kiedy uległ zniszczeniu w wyniku pożaru. Odbudowana świątynia została konsekrowana w 1664 roku. Z upływem lat istniejący kościół stał się niewystarczający, by pomieścić przybywających do Wielenia pielgrzymów. Cystersi zdecydowali o wzniesieniu z cegły nowej, zachowanej świątyni. Kamień węgielny pod jej budowę położono 16 maja 1731 roku. Ukończono ją w 1735 r., z wyjątkiem wieży. Nowy kościół, do którego została przeniesiona słynąca łaskami figura Matki Bożej Wieleńskiej, pochodząca najprawdopodobniej z 2. poł. XV w., został konsekrowany 28 stycznia 1742 roku. 4 września 1783 r. papież Pius VI udzielił odpustu wszystkim pielgrzymom, którzy nawiedzą sanktuarium w Wieleniu w święto Nawiedzenia NMP lub w jego oktawie.

Na pocz. XIX w. nastąpiła kasata klasztorów cysterskich, a w konsekwencji zamknięcie opactw w Paradyżu i Przemęcie oraz konfiskata należących do nich majątków. W 1840 r. Wieleń został sprzedany rodzinie Rabskich, której własnością pozostał do 1939 roku. Kościół zaczął stopniowo podupadać. W l. 60. XIX w., staraniem proboszcza parafii pw. św. Wojciecha w Kaszczorze, został wyremontowany. Zły stan świątyni został odnotowany także w l. 30. XX wieku. W okresie II wojny światowej pozostawała zamknięta. W 1947 r. przeprowadzono jej gruntowny remont i ponownie otwarto dla wiernych i pielgrzymów.

Około 1960 r. Teodor Szukała odnowił stare (z ok. poł. XVIII w.) i wykonał nowe polichromie we wnętrzu. Z ważniejszych prac remontowo-konserwatorskich przeprowadzonych w 2. poł. XX w. należy wymienić: remont sygnaturki w l. 1980-1981 (m. in. wykonanie nowego pokrycia z blachy miedzianej); remont dachu i wykonanie izolacji poziomej kościoła w l. 1988-1989; pokrycie blachą miedzianą dachów kaplicy Męki Pańskiej i zakrystii w 1991 roku.

5 września 1993 r. odbyła się uroczysta koronacja słynącej łaskami figury Matki Bożej Wieleńskiej.

Opis

Kościół pw. Nawiedzenia NMP - Sanktuarium Matki Bożej Wieleńskiej jest położony w środkowej części wsi, między drogą łączącą Wieleń z Kaszczorem na pn. zach. i Wijewem na pd. a parkiem dworskim znajdującym się nad brzegiem Jeziora Wieleńskiego, zwanego wcześniej Mariackim. Teren wokół kościoła obiega ścieżka procesyjna z ołtarzem na podwyższeniu po stronie zach. i otaczają drzewa. Od zach. i pd. jest zamknięty podcieniami dla pielgrzymów, od pn. murowanym ogrodzeniem z bramą i furtkami.

Późnobarokowy kościół jest zwrócony prezbiterium w kierunku pd., jednonawowy, wzniesiony na planie krzyża łacińskiego. Do dwuprzęsłowej nawy głównej o rzucie prostokąta przylega od południa zbliżone do kwadratu środkowe przęsło transeptu, z prostokątnymi, jednoprzęsłowymi ramionami od wsch. i zach. oraz analogicznym prezbiterium od południa. Za prezbiterium znajduje się kaplica Męki Pańskiej na planie owalu oraz przylegającą od wsch. zakrystia na rzucie prostokąta. Na osi nawy od pn. znajduje się wieża na rzucie kwadratu z kruchtą w przyziemiu i cylindrycznymi wieżyczkami schodowymi w narożach, częściowo wtopionymi w grubość murów nawy. Do wnętrza prowadzą trzy wejścia - od pn. przez kruchtę podwieżową i zach. ramię transeptu oraz od wsch. przez zakrystię.

Bryły poszczególnych członów są prostopadłościenne, z wyjątkiem kaplicy zbliżonej kształtem do walca eliptycznego oraz cylindrycznych wieżyczek schodowych Nawa, transpet oraz prezbiterium są tej samej wysokości, nakryte dachami dwuspadowymi ze szczytami o spływach wolutowych wieńczącymi zakończenia ramion transpetu i prezbiterium, oraz sygnaturką nad nawą poprzeczną. Kaplica i zakrystia siegają ok. poł. wysokości prezbiterium i są nakryte dachami wielopołaciowymi. Niedokończona wieża po stronie pn. jest nieznacznie wyższa od dachu nawy, nakryta dachem namiotowym, przylegające do niej wieżyczki schodowe niższe.

Kościół jest murowany z cegły ceramicznej pełnej. Syganturka jest wykonana z drewna pokrytego blachą miedzianą. Dachy nad nawą, transpetem i wieżą są pokryte dachówką ceramiczną, kaplicy Męki Pańskiej, zakrystii i hełm sygnaturki - blachą miedzianą. Na uwagę zasługują wykonane z blachy miedzianej rzygacze rynnowe na przedłużeniu belek koszowych w skrzyżowaniu konstrukcji dachowych nawy i transpetu, pochodzące najprawdopodobniej z ok. 1735 roku. Nawę, prezbiterium, ramiona transeptu i kaplicę Męki Pańskiej nakrywają sklepienia żaglaste. Skrzyżowanie nawy podłużnej z poprzeczną nakrywa sklepienie kopulaste wsparte nad pendentywach. Nad zakrystią - sklepienie kolebkowe z lunetami.

Elewacje kościoła są ceglane, nieotynkowane, artykułowane podziałami ramowo-płycinowymi wyodrębnionymi pilastrami na wysokich cokołach, zwieńczone profilowanymi gzymsami koronującymi. Szczyty prezbiterium i ramion transeptu są jednoosiowe, ze spływami i podziałami ramowo-płycinowymi, zwieńczone półowalnymi frontonami. Prostokątne otwory okienne są zamknięte łukami pełnymi w profilowanych obramieniach. Na osi elewacji pn. wznosi się węższa dwukondygancyjna wieża, o wyższej dolnej kondygnacji, oddzielonej od górnej, niższej i nieukończonej gzymsem profilowanym, nakryta dachem namiotowym. Na osi dolnej kondygancji znajduje się prostokątny otwór drzwiowy ujęty tynkowanym portalem.

Wnętrze kościoła jest jednonawowe. Przęsła nawy wyodrębniają filary podkreślone podwójnymi pilastrami kompozytowymi, wspartymi na wysokich cokołach i ujętymi lizenami o półkolistych, wklęsłych profilach, podtrzymującymi odcinki belkowania ze zdwojonym, gierowanym gzymsem, na który spływają pasy sklepienne. Ramiona transpetu i prezbiterium są otwarte do nawy poprzecznej całą szerokością, łukami koszowymi. W ścianie zamykającej prezbiterium znajdują się dwa prostokatne otwory drzwiowe ujęte portalami, prowadzące do kaplicy Męki Pańskiej. W pn. przęśle nawy umieszczono emporę chóru muzycznego o półkolistym profilu, wspartą na dwóch kolumnach. W kruchcie podwieżowej, nawie, transepcie, prezbiterium i kaplicy Męki Pańskiej posadzka jest wykonana z płytek ceramicznych w kolorze beżowym i czarnym. Na sklepieniach nawy, ramion transpetu i prezbiterium znajdują się eliptyczne pola w profilowanych obramieniach, w nawie - pojedyncze rodzielone gurtem, w ramionach transpetu i prezbiterium - trzy w układzie pasowym, wypełnione polichromią, która pokrywa również pendentywy sklepienia kopulastego nad środkowym przęsłem nawy poprzecznej oraz ściany i sklepienia kaplicy Męki Pańskiej oraz zakrystii. Polichromia została odnowiona i uzupełniona nowymi przedstawieniami związanymi z tematyką maryjną w nawie i transpecie około 1960 r. przez Teodora Szukałę. W kaplicy Męki Pańskiej i zakrystii polichromie z ok. poł. XVIII w. (odnowione ok. 1960 r.), przedstawiają sceny pasyjne i z życia cystersów.

W ołtarzu głównym, wykonanym w latach 1952-1953 z wykorzystaniem fragmentów barokowych z ok. 1735 r., znajduje się słynąca łaskami figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem z drewna lipowego, pochodząca najprawdopodobniej z 2. poł. XV wieku. Do najstarszego wyposażenia kościoła należą barokowe dwa ołtarze w ramionach transeptu i stalle (ok. 1735 r.), niewielki ołtarzyk wczesnobarokowy przy pd. ścianie zach. ramienia transeptu (ok. 1630 r.), pochodzący najprawdopodobniej z wcześniejszego, drewnianego kościoła, rokokowa ambona i tron z XVIII wieku.

Zabytek dostępny. Kościół jest Sanktuarium Matki Bożej Wieleńskiej, Ucieczki Grzeszników. Bliższe informacje znajdują się na stronie www.sanktuariumwielen.pl (data dostępu: 22-06-2017 r.)

Oprac. Anna Dyszkant, OT NID w Poznaniu, 22-06-2017 r.