Ważny element krajobrazu kulturowego Jabłonowa. Jedyny w województwie warmińsko-mazurskim wiatrak typu koźlak zachowany in situ poza skansenem – Muzeum Budownictwa Ludowego w Olsztynku.

Historia

Jabłonowo (Jablonka, Jablonau) to wieś o średniowiecznej tradycji lokacji, założona na pograniczu ziem krzyżackich i mazowieckich. Po rozbiorach znalazła się w granicach Rosji, później Królestwa Polskiego (tzw. Kongresówki). Wiatrak we wsi został wybudowany w drugiej połowie XIX w. przez rodzinę Kamińskich. W okresie tym (1881) w Jabłonowie istniało 58 budynków, w których mieszkało 423 osoby. Wraz z wiatrakiem wzniesiono wówczas również dom młynarza (drewniany, zachowany do dziś). Przy budowie wiatraka wykorzystano m.in. żeliwną głowicę wału skrzydłowego wyprodukowaną w Tczewie w fabryce „A.P. Muscate-Dirschau”. Fabryka ta, specjalizująca się w produkcji maszyn rolniczych, została założona w 1871 r., co sugeruje, że wiatrak wybudowano po tej dacie. W 1912 r. przeprowadzono kapitalny remont wiatraka, o czym informuje metalowa tabliczka zamontowana do dziś wewnątrz budynku. Wiatrak przetrwał okres pierwszej wojny światowej. W 1921 r. wykonano nowe oszalowanie ścian oraz pokryto dach blachą, zastępując dotychczasowe pokrycie drewnianym gontem. Wiatrak działał także w okresie drugiej wojny światowej. Wówczas obsługiwał rolników z okolicznych wsi, w tym: Zalesia, Gnojna i Zielunia. Po zakończeniu wojny nadal pozostawał we władaniu rodziny Kamińskich, którzy kontynuowali w nim przemiał mąki. Wiatrak wyłączono z użytkowania w 1947 r., co związane było z nałożeniem na właścicieli wysokich podatków, w efekcie których działalność młynarska przestała być opłacalna i właściciele zmuszeni byli wyrejestrować działalność gospodarczą. Od tej pory, do dziś, wiatrak pozostaje nieużytkowany. Ostatnim młynarzem był Jan Kamiński (dziadek obecnego właściciela). W latach 70. planowano translokować wiatrak do Krynicy Morskiej oraz do skansenu w Olsztynku.  Plany te nie zostały zrealizowane. Wiatrak nadal pozostaje w posiadaniu rodziny, której staraniem został wybudowany (Roman Kępka). Właściciel prowadzi w obrębie budynku niezbędne prace zabezpieczające i naprawcze, w tym dachu i elewacji.

Opis

Wiatrak znajduje się w południowo – zachodniej części wsi, przy skrzyżowaniu dróg prowadzących z Jabłonowa do Dłutowa i Wawrowa. W obrębie zagrody, w której znajduje się wiatrak, istnieją również: dawny dom mieszkalny młynarza (drewniany, wybudowany w tym samym czasie, co wiatrak, ob. nieużytkowany), a także współczesne budynki mieszkalne i gospodarcze.

Wiatrak wzniesiony z drewna, na planie prostokąta w konstrukcji słupowo-ryglowej. Kozioł, od którego pochodzi nazwa wiatraka, wykonany z czterech drewnianych bali, posadowiony na kamieniach, stanowi jego stałą podstawę, podtrzymującą ruchomy korpus obracany wokół osi – pionowego słupa (sztymber), na którym osadzony jest wiatrak. Całą konstrukcję obracano wokół osi aby ustawić skrzydła do kierunku wiatru. W tym celu, po przeciwnej stronie śmigieł, znajdował się dyszel połączony z osią. Bryła budynku prostopadłościenna, trzykondygnacyjna, nieznacznie zwężająca się ku górze (wysokość całkowita 12,6 m.), nakryta dachem dwuspadowym pokrytym blachą, z naczółkiem od strony nawietrznej (południowo-zachodniej, ze skrzydłami). Szczyty dachu oszalowane pionowo deskami na styk, analogicznie wszystkie elewacje budynku. W elewacji północno-wschodniej (odwietrznej) zniszczone drewniane schody prowadzące do drzwi wejściowych w drugiej kondygnacji. Z elewacji tej wystaje drewniany dyszel służący do sterowania wiatrakiem. Skrzydła wiatraka zniszczone, aktualnie istnieją tylko busztyki osadzone w żeliwnej głowicy wału skrzydłowego. Na głowicy nazwa firmy „A.P. Muscate-Dirschau”. W elewacjach ślady współczesnych napraw oszalowania deskami oraz blachą. Wewnątrz drewniane stropy (belkowe), podłogi (deskowe) i schody  (drabiniaste). Zachowane historyczne wyposażenia wiatraka - urządzenia młyńskie (przemiałowe): wał skrzydłowy z osadzonym na nim kołem palecznym, mechanizmy napędzające żarna oraz założenie kamieni młyńskich (trzecia kondygnacja), a także skrzynia i belka mączna. W obrębie wiatraka przechowywane są również fragmenty zapierzenia skrzydeł (drewniane).

Dostępność obiektu dla zwiedzających: Zabytek dostępny z zewnątrz. Wnętrze budynku dostępne po wcześniejszym uzgodnieniu z właścicielem (zam. Jabłonowo 43)

Oprac. Adam Płoski, OT NID w Olsztynie, data: 07.11.2022