XIX w. czerpiącej wzorce z antyku. Został malowniczo wkomponowany w krajobraz parku wykształconego z części XVIII-wiecznego założenia pałacowo-urbanistycznego Osi Saskiej. Budynek jednocześnie jest materialnym świadectwem pierwszego nowoczesnego warszawskiego wodociągu proj. włoskiego architekta i inżyniera Henryka Marconiego.

Historia

Budynek powstał w latach 1852-54 w Ogrodzie Saskim przekształconym z barokowego założenia w park krajobrazowy. Jego projektant Henryk Marconi, czołowy warszawski architekt, był twórcą wielu budynków na terenie Ogrodu i jego okolic. W 1836 r. stworzył on swoje pierwsze projekty sieci wodociągowej dla miasta. W 1851 r. powierzono mu budowę wodociągów, których istotnym elementem został budynek wodozbioru. Datę 16 listopada 1852 r., kiedy położono kamień węgielnego pod zbiornik, uznano za inicjującą dla całego przedsięwzięcia. Rozpoczęcie funkcjonowania wodociągu datuje się od 4 czerwca 1855 r., kiedy uroczyście uruchomiono fontannę ustawioną na osi Pałacu Saskiego. Budynek rezerwuaru usytuowano na sztucznie usypanym wzniesieniu, z materiału uzyskanego z wykopania sąsiedniego stawu. Architekt planował wybudowanie bramy w formie łuku triumfalnego od strony ul. Niecałej, eksponującej stojący na jej osi wodozbiór. Obiekt w kostiumie antycznej świątyni pełnił jednocześnie funkcję wieży ciśnień i zbiornika na wodę. Tłoczono ją przy użyciu maszyn parowych rurami z Wisły. Ujęcie założono u zbiegu ul. Dobrej i Karowej poniżej wylotów kanałów ściekowych i rzeźni na Solcu, co odbiło się na jakości pobieranej wody. Czerpano ją bezpośrednio z rzeki oczyszczając w filtrach mechanicznych i osadnikach. Z rezerwuaru mieszczącego dwa zbiorniki (dolny o pojemności 707,5 m3 i górny o pojemności 193 m3) woda była rozprowadzana grawitacyjnie. Początkowo sieć miała ok. 3,5 km, a z odnogami ok. 12 km. Zasilała 3 gmachy (Ratusz, pałac Mostowskich i budowany hotel Europejski), 16 zdrojów ulicznych, 32 hydranty pożarowe i 4 fontanny (w Ogrodzie Saskim, na Placu Teatralnym, przy kolumnie Zygmunta i na Rynku Starego Miasta). Od wodozbioru poprowadzone były dwie magistrale, które łączyły się na ul. Świętojerskiej. Pierwsza prowadząca przez ul. Senatorską na Stare Miasto, a druga pod nieistniejącymi dziś ulicami Żabią, Rymarską i Przejazd. Stopniowo długość wodociągów była zwiększana i podłączano do nich coraz więcej budynków rządowych i prywatnych. W 1889 r., kiedy sieć zamknięto, wynosiła ok. 43 km i zasilała 50 zdrojów, 120 hydrantów, 7 wodotrysków i 1250 budynków. Jej rolę przejęły wodociągi Lindleya uruchomione w 1886 r. W latach 80. XIX w. do budynku rezerwuaru dobudowano schody, które przed 1893 r. usunięto. W wyniku walk powstania w 1944 r. i metodycznego niszczenia zabudowy po jego upadku większość okolicznych budynków przestała istnieć. Wodozbiór ocalał ze znacznymi uszkodzeniami. Ok. 1948 r. budowla została zrekonstruowana bez charakterystycznych ozdób rzeźbiarskich nad belkowaniem. Pozostała reliktem dawnej zabudowy Ogrodu Saskiego, który przekształcono w l. 1948-1950 wg projektu Romualda Gutta i Aliny Scholtz. W 1957r. obiekt został przejęty przez Teatr Wielki, który przeznaczył go na zaplecze techniczne. Obiekt był wielokrotnie remontowany, ale ze względu na otwarty charakter parku, jego elewacja stale ulega dewastacji.

Opis

Budynek znajduje się w północno-zachodniej części Ogrodu Saskiego, na osi ul. Niecałej. Położony jest malowniczo w otoczeniu parkowej zieleni, na wzniesieniu, u podnóża którego rozciąga się w kierunku wschodu staw. Ma formę monopterosu, czyli okrągłej starożytnej budowli otoczonej kolumnadą podpierającą dach. Ten typ budynku był popularny w sakralnej architekturze rzymskiej, a w czasach nowożytnych stosowano go często w pawilonach ogrodowych. Jest to zatem klasycystyczna w stylu świątynka murowana z cegły i tynkowana, założona na wysokim podium, na planie koła, otoczona 22 kolumnami korynckimi. Cylindryczny korpus przykrywa kopuła kryta blachą zakończona żeliwną szyszką. Kolumny ustawione są na skraju podium ozdobionego u góry profilowaną opaską, a u dołu kamiennym cokołem. Są niższe od korpusu, murowane, o żłobkowanych trzonach i żeliwnych bazach. Dźwigają belkowanie z fryzem dekorowanym muszlami i medalionami z wyobrażeniem syrenki warszawskiej spiętymi roślinnymi girlandami. Pierwotnie na gzymsie były ustawione antefiksy w formie masek, zdobiące skraj pulpitowego dachu poniżej bębna kopuły. W elewacji rotundy dekorowanej płytowym boniowaniem, od wschodu znajduje się portal drzwiowy ujęty profilowaną opaską i zwieńczony odcinkiem belkowania. Wewnątrz, w partii podium i poniżej gruntu znajduje się wysoka kondygnacja podziemna.

Obiekt dostępny z zewnątrz.

Oprac. Małgorzata Laskowska-Adamowicz, OT NID w Warszawie, 19-06-2017 r.