Gmach jest przykładem architektury publicznej okresu dwudziestolecia międzywojennego o szczególnym walorze artystycznym oraz o głębokim kontekście historycznym. 

Surowa forma monumentalnej siedziby Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego ucieleśniała powagę i prestiż młodej administracji państwowej II Rzeczpospolitej. Gmach projektu Zdzisława Mączeńskiego do dzisiaj stanowi symbol trwałości i stabilności odrodzonego państwa i uznawany jest za jeden z najlepszych budynków publicznych dwudziestolecia międzywojennego. 

Szczególna wartość artystyczna gmachu tkwi także w jego wystroju i wyposażeniu autorstwa Wojciecha Jastrzębowskiego. Meble, stolarka, boazerie, metaloplastyka itd. powstały w stylu art deco z wykorzystaniem charakterystycznych motywów - skosów, jodełek, rombów i kryształków -utożsamianych z nowym stylem narodowym, który w 1925 r. święcił światowy tryumf podczas Międzynarodowej Wystawie Sztuk Dekoracyjnych w Paryżu. Gmach wraz z wyposażeniem i wystrojem przetrwał pożogę wojenną i jako przykład ministerialnych wnętrz z przełomu lat 20. i 30. XX w. stanowi obecnie prawdziwy unikat. 

Gmach, oprócz symbolicznego znaczenia w historii odrodzonego Państwa Polskiego wiąże się z wojennymi dziejami Warszawy jako siedziba Urzędu Tajnej Policji - Gestapo. Ta najmroczniejsza karta historii budynku jest jednocześnie tragicznym świadectwem dziejów Warszawy i całego kraju. Mimo upływu kilkudziesięciu lat adres Szucha 25 w świadomości społecznej pozostał miejscem o głęboko martyrologicznej wymowie. W 1946 r. rząd podjął uchwałę o zachowaniu w stanie nienaruszonym dawnego aresztu Gestapo jako miejsca martyrologii i świadectwa męki oraz bohaterstwa Polaków. W celach przetrwały m.in. inskrypcje zostawiane na ścianach przez przetrzymywane tam osoby. Dziś, podlegają one ochronie, jako zabytki wpisane do rejestru zabytków ruchomych. 

Historia

Utworzone w 1918 r. Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego zajmowało się szkolnictwem, nauką, sztuką, literaturą, muzeami, teatrami, archiwami, bibliotekami oraz kwestiami wyznaniowymi. Inicjatywa powstania nowego gmachu dla tego resortu i pierwsze prace przygotowawcze miały miejsce w 1922 r. W 1923 r. pozyskano pod budowę teren dawnych koszar litewskich położony pomiędzy ul. Marszałkowską, Nowowiejską i Szucha, który wg planu regulacyjnego miasta miał być przyszłą dzielnicą reprezentacyjną. Początkowo przeprowadzono konkurs wewnętrzny pośród architektów-urzędników ministerstwa, w którym wybrano pracę Zdzisława Mączeńskiego. Z końcem 1926 r. podjęto jednak decyzję o okrojeniu programu budowlanego i rozpisaniu powszechnego konkursu architektonicznego.  Spośród 54 nadesłanych prac, decyzją jury nagrodzono 3 i zakupiono kolejne 4. Pierwszą nagrodę ponownie zdobył Zdzisław Mączeński. Roboty ziemne rozpoczęto w lipcu, kamień węgielny poświęcono 28 września 1927 r. 

Na początku 1928 r. ogłoszono konkurs na wystrój wnętrz gmachu, który wygrał Wojciech Jastrzębowski. Z powodu problemów finansowych zadecydowano o zamówieniu projektów jedynie dla części pomieszczeń. Jastrzębowski ostatecznie dostał zlecenie w kwietniu kolejnego roku, a rozpoczęte we wrześniu prace objęły salę posiedzeń, poczekalnie na piętrach oraz gabinety ministra (nie wykonano mebli). 

Gmach oddano do użytku 12 kwietnia 1930 r., choć trwały jeszcze prace przy wyposażeniu wnętrz i prace kamieniarskie na zewnątrz. W kolejnych latach prowadzono prace, w których uczestniczyli współpracujący z Jastrzębowskim artyści związani ze Szkołą Sztuk Pięknych w Warszawie i Spółdzielnią „Ład”. Objęły one m.in. reprezentacyjną poczekalnię na 1. piętrze, uzupełnienie mebli w sali posiedzeń i zamontowanie w pokojach ministra dwóch supraport z alegoriami „Architektury” i „Zoologii” autorstwa Stanisława Komaszewskiego. 

W czasie II wojny światowej gmach zajęło Gestapo. Pomieszczenia parteru i suteren zaadaptowano na więzienie, na pierwszym piętrze znajdował się areszt ochronny. W urzędzie pracowało ok. 300 funkcjonariuszy, dziennie przesłuchiwanych i torturowanych było ok. 100 osób – aresztantów oraz więźniów Pawiaka. Miały tu również miejsce egzekucje. Gestapo opuściło gmach w ostatnich dniach powstania warszawskiego, paląc wytworzone przez siebie akta. 

Ministerstwo Oświaty powróciło do gmachu przy al. Szucha 25 w listopadzie 1945 r. Mieściło się tu również Biuro Kontroli przy Prezydium Krajowej Rady Narodowej. W 1947 r. część magazynów i korytarzy zaadaptowano na dodatkowe biura (obecnie, wtórne ściany działowe usunięto). Część gmachu, gdzie znajdowało się więzienie Gestapo znalazła się w gestii Wydziału Muzeów i Pomników Martyrologii Polskiej w Ministerstwie Kultury i Sztuki i została udostępniona zwiedzającym 1 września 1947 r. Niedługo później rozpisano konkurs na aranżację muzeum, które otwarto po pracach w 1952 r. 

Obecnie, większość gmachu zajmuje Ministerstwu Edukacji i Nauki, a jego podziemną część - Mauzoleum Walki i Męczeństwa będące oddziałem Muzeum Niepodległości.

Opis

Gmach położony jest w Warszawie, w dzielnicy Śródmieście, przy al. Jana Chrystiana Szucha 25. Mieści się po zachodniej stronie ulicy, w ciągu zwartej zabudowy. Od południa sąsiaduje z gmachem Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Budynek założony na planie czworoboku z 6 dziedzińcami. Gmach czterokondygnacyjny, murowany z cegły, w konstrukcji słupowo-ramowej (słupy i podciągi żelbetowe). Fasada z lekko zryzalitowaną częścią środkową, mieszczącą prowadzący na dziedziniec wejściowy portyk z ośmioma wysokimi na trzy kondygnacje czworobocznymi filarami zgrupowanymi w pary. Ponad portykiem relief przedstawiający orła w koronie projektu Jana Kurzątkowskiego. 

Wejście główne prowadzi do reprezentacyjnego holu, którego ściany i filary oblicowane są beżowym marmurem. Klatki schodowe z marmurowymi geometrycznymi dekoracjami na spocznikach oraz mosiężnymi żyrandolami w duszach. Wnętrza jedno- i dwutraktowe, w większości w układzie korytarzowym. Na każdym piętrze poczekalnie ulokowane pomiędzy klatkami schodowymi. 

W gmachu zachowało się wiele oryginalnych elementów wystroju i wyposażenia (m.in. lampy, osłony kaloryferów czy zachowane w 80% geometryczne dekoracje sufitów), część niezachowanych elementów jest rekonstruowana na podstawie przedwojennych zdjęć (m.in. zegary w holu głównym). 

Najbardziej reprezentacyjne pomieszczenia znajdują się na pierwszym piętrze. W gabinecie ministra zachował się oryginalny wystrój i częściowo wyposażenie, m.in. boazeria ścian w układzie jodełkowym, drzwi z profilowanymi kasetonami w płycinach, jesionowe supraporty z płaskorzeźbionymi dekoracjami alegorycznymi, jesionowe biblioteczki, parkiet dębowy, sufit z dekoracją geometryczną, mosiężne żyrandole i lampy. Pozostałe meble są odtworzone bądź pozyskane wtórnie. Dawna poczekalnia poprzedzająca salę konferencyjną jest oddzielona z obu stron ścianką drewniano-szklaną z dwuskrzydłowymi drzwiami wahadłowymi o charakterystycznych półokrągłych mosiężnych uchwytach. Na ścianach odtworzono stiuki w kolorze morskim, na suficie znajduje się dekoracja geometryczna. Sala konferencyjna o wysokości dwóch kondygnacji, nakryta jest stropem  kasetonowym. Ściany do 1/3 wysokości zakrywa boazeria jesionowa w układzie w jodełkę, na pozostałej części ścian – odtworzona tkanina obiciowa o motywie geometrycznym. Nad wszystkimi drzwiami w sali - sięgające sufitu supraporty z dekoracją geometryczną. Zachowała się mównica. Stoły konferencyjne i krzesła są odtworzone. 

W gmachu, w części piwnicznej (od płd.-wsch.) mieści się Mauzoleum Walki i Męczeństwa, które eksponuje zachowane pomieszczenia z okresu okupacji niemieckiej, m.in. cele zbiorowe tzw. tramwaje i izolatki oraz wystawę multimedialną. 

Dziedziniec główny o nawierzchni z grafitowych i szarych płyt granitowych w układzie powtarzającym pierwotną geometryczną kompozycję; na dziedzińcu wewnętrznym basen z fontanną oraz zaaranżowana zieleń.