Historia

Mstów został po raz pierwszy wzmiankowany w 1193 r. jako własność klasztoru Kanoników Regularnych Laterańskich na Piasku we Wrocławiu, do których należał do 1798 roku. Na terenie przyległego Wancerzowa bp Iwo Odrowąż w 1218 r. osadził zakonników, tworząc filię ww. zakonu. Około 1220 r. wzniesiono klasztor i kościół w pobliżu brodu na Warcie. W 1444 r. bp Zbigniew Oleśnicki przyłączył klasztor do Krakowa w związku z usamodzielnieniem od Wrocławia ogłoszonym przez przeora Mikołaja Inera. Spór rozstrzygnięto w Płocku - klasztor podporządkowano archidiecezji gnieźnieńskiej, parafia pozostała w diecezji krakowskiej. Zakonnicy wybudowali nowy kościół parafialny, klasztor przemianowano na opactwo należące do kongregacji trzemeszeńskiej. W 2. poł. XV w. wybudowano mur obronny z basztami, rozbudowano klasztor o obecną część środkową. W 1566 r. spłonął kościół; odbudowany w kilka lat później. W latach 40. XVII w. powiększono obszar zespołu, dobudowano kordegardę i wieżę bramną. Klasztor został splądrowany w czasie najazdu szwedzkiego. Kościół spłonął w 1700 r.; został splądrowany przez wojska rosyjskie w 1709 roku. Ruiny rozebrał i odbudował od fundamentów ks. Jan Zakrzewski w latach 1718-1746 r.; konsekrował bp Franciszek Kobielski w 1748 roku. Dobudowano skrzydło pn.-zach. klasztoru; system wewnętrznych murów z bramą kościelną; zamurowano przejście w wieży bramnej, przekształcając ją w dzwonnicę. W 1776 r. zespół ponownie spłonął. W latach 1789 i 1793 został złupiony przez wojska pruskie. W 1823 r. skasowano klasztor i usunięto zakonników. Kościół klasztorny przekształcono w parafialny. Budynek klasztorny przebudowano częściowo na szkołę i parafię. W 2. poł. XIX w. budynek kordegardy zmieniono w dom. Kościół zniszczony pożarem w 1879 r. Odbudowany ok. 1900 r. - Pancerzów podwyższono wieże o jedną kondygnację; wybudowano zespół budynku organistówki. W 1914 r. kościół złupiony i silnie zbombardowany. Zespół odbudowany w latach 1923-1936 przez ks. Michała Manieckiego. Kolejne prace remontowe miały miejsce w latach 1958-1960, 1980-1985, 1990-2000 oraz 2012-2014. W 1990 r. zespół przekazano zakonowi kanoników regularnych. W latach 90. XX w. przeprowadzono konserwację ołtarza głównego. W 2013-2014 w rejonie prezbiterium kościoła przeprowadzono badania archeologiczne, które doprowadziły do odsłonięcia reliktów murów fundamentowych starszego kościoła.

Opis

Zespół warowny klasztoru położony na wzgórzu, na lewym brzegu Warty, na gruntach wsi Wancerzów, ponad rozlokowanym na prawym brzegu Mstowem. Kształt obszaru otoczonego murem wydłużony, zbliżony do prostokąta, od południa, na skarpie zamknięty półkoliście. Całość założenia zajmuje powierzchnię ok.3,5 ha

Kościół dwuwieżowy, bazylikowy, jednokondygnacyjny, trójnawowy z transeptem, z kryptą, orientowany, w stylu barokowym. Murowany z kamienia i cegły, tynkowany. Sklepienia kolebkowe z gurtami; posadzki marmurowe; okna rozglifione ze stolarką stalową; drzwi płycinowe i listwowe. Więźba dachowa drewniana, dachy dwuspadowe kryte blachą miedzianą. Korpus nawowy czteroprzęsłowy z chórem; nawy boczne trójprzęsłowe otwarte arkadami do nawy głównej; prezbiterium trójprzęsłowe. W przedłużeniach naw bocznych wtopione w korpus wieże; między nimi kruchta. W wieżach schody na chór. Z pn. ramienia transeptu przejście do zakrystii, prezbiterium i klasztoru przylegającego do kościoła. Fasada trójosiowa, symetryczna, na osi środkowej portal z datą 1718 r. zamknięty łukiem pełnym. Wyposażenie m.in. 11 ołtarzy (główny z 1745 r.); dwie chrzcielnice z 1714 r., ambona i stalle kanonickie z XVIII w., tablice naścienne, dwie marmurowe kropielnice z 1. ćw. XVIII wieku. Na uwagę zasługują zachowane, późnogotyckie portale w klasztorze i jego podziemiach.

Klasztor dwukondygnacyjny, podpiwniczony, przylegający do lewego ramienia transeptu i prezbiterium kościoła. Tworzą razem zwarty zespół wydzielony murami wewnętrznymi. Budynek murowany z kamienia i cegły, tynkowany. Sklepienia kolebkowe nad piwnicami; parterem i piętrem (z gurtami). Pokrycie dachów z blachy miedzianej na konstrukcji drewnianej. Posadzki zróżnicowane w tym marmurowe. Bryła prostopadłościenna, rozczłonkowana, niesymetryczna, złożona z trzech członów tworzących w uproszczeniu zarys litery S. Najstarszy przylega do kościoła.

Kordegarda jednokondygnacyjna, niepodpiwniczona; dostawiona od wewnętrznej strony muru obwodowego otaczającego zespół przy narożniku pd.-wsch. Murowana z kamienia i cegły tynkowana; sklepienie kolebkowe nad jedną osią (dawny przejazd bramny); nad pozostałymi stropy z bali. Podłogi z desek; dach dwuspadowy. Bryła zwarta, niesymetryczna na planie trapezu.

Wieża bramna murowana z cegły, tynkowana, dwukondygnacyjna, wtopiona w lico muru obwodowego jego pd. części. Sklepienie nad dawnym przejazdem krzyżowe, ceglane na łuku pełnym. Dawny przejazd zamurowany. W przyziemiu bruk kamienny; dach namiotowy. Konstrukcja nośna współczesnych dzwonów drewniana. Obronny mur obwodowy z kamienia i cegły o dł. ok. 722 m z 4 bramami i 8 basztami obejmuje pow. ok. 3,53 ha. Baszty na planie koła z kamienia i cegły kryte dachami ośmiospadowymi. Baszty różnoczasowe.

Zespół organistówki z kamienia i cegły (budynek mieszkalny, gospodarczy i stodoła), jednokondygnacyjny, niepodpiwniczony dostawiony do muru. Stropy drewniane (w stodole brak); okna drewniane, ościeżnicowe i krosnowe. Dachy dwuspadowe na więźbie drewnianej. Bryła zwarta, prostopadłościenna.

Obiekt częściowo dostępny dla zwiedzających: kościół i jego otoczenie dostępny, klasztor dostępny z zewnątrz

Oprac. Aleksandra Bednarska, OT NID w Katowicach, 30-11-2015 r.