Historia

Przyjmuje się, że od XVI w. w Białym Kamieniu (należącym wówczas do rodu von Czettritz), działały małe kopalnie gminne nieposiadające nazwy. Wówczas kopaliny nie stanowiły regaliów władcy, prawo do ich eksploatacji należało do właściciela ziemi. Wielkość wydobycia w Białym Kamieniu w XVIII w. wynosiła 2400-3600 t węgla rocznie. Odbiorcami były gospodarstwa domowe i rzemiosło, głównie kuźnie. Wydobyty węgiel sprzedawano już na zewnątrz, m.in. do Świdnicy. W 1734 r. Biały Kamień stał się własnością Hochbergów z Książa. Po przejściu Śląska pod panowanie pruskie w 1740 r. właściciele kopalń zostali zobowiązani do ich zgłaszania do urzędu górniczego. W 1796 r. król Prus Fryderyk II Wielki nadał prawo górnicze, które nakazywało kopalniom nosić nazwy własne. Jedną z nich nazwano Fuchs i nazwa ta funkcjonowała do 1945 r.

Prawo górnicze z 1769 r. zaliczyło węgiel do regaliów władzy, wprowadziło gwarecką organizację kopalń, kopalnie podzieliło na kuksy i wprowadziło zasadę dyrekcyjną – zarządzanie kopalniami przekazano utworzonemu wówczas Królewskiemu Urzędowi Górniczemu (Kgl. Oberbergamt). Wydano też przywileje dla górników: zwolnienie od poddaństwa i obowiązku służby wojskowej, możliwość swobodnego przemieszczania. Górnicy zostali oddzieleni od chłopów i rzemieślników jako osobna grupa.

Pod koniec XVIII w. rozpoczęto budowę utwardzonych dróg węglowych, służących transportowi węgla furmankami w celach zbytu. Sam transport kopaliny stał się intratnym zawodem. W 1844 r. uruchomiono połączenie kolejowe Wrocław-Świebodzice, zatem węgiel przywożono furmankami do Świebodzic a dalej koleją. Linię tą przedłużono w 1853 r. do Wałbrzycha, co przyczyniło się do dalszego wzrostu produkcji.

W poł. XIX w. rozpoczęły się procesy konsolidacji małych kopalń w większe przedsiębiorstwa. Gwarectwo Fuchs przejęło małe kopalnie w Białym Kamieniu, łącząc je w jedno przedsiębiorstwo. Nastąpiła dalsza koncentracja produkcji, a także likwidacja i porzucanie mniejszych szybów.

W 1865 r. wydano w Prusach ustawę o państwowym nadzorze nad górnictwem sprawowanym przez władze górnicze. Wprowadziła zasadę inspekcyjną: znosiła bezpośredni nadzór państwa nad kopalniami, wprowadzając nadzór pośredni. Przekazywała zarządzanie właścicielom, poprzez odpowiednich specjalistów. Roboty górnicze musiały być prowadzone według planu ustalonego przez kopalnię, ale zatwierdzonego przez urząd górniczy.

W 1865 r. zaczęto drążyć szyb Julius, wzniesiono nad nim murowaną wieżę szybową typu Malakow. W 1869 r. rozpoczęto prace nad szybem Ida, zlokalizowanym 55 m na pd.-zach. od Juliusa i nadano mu analogiczny wystrój architektoniczny. W 1887 r. wydrążono szyb Dampf, służący do prowadzenia rurociągów z parą z kotłowni do umieszczonych pod ziemią silników. Pełnił też rolę szybu materiałowego do transportu drewna kopalnianego. Ponadto gwarectwo w 1896 r. zgłębiło szyb Bismarck (po 1945 r. Wanda), obecnie nie istniejący.

Razem z kopalnią działała koksownia, powstała na przeł. XIX/XX w. Pierwotnie mała, z rzędem pieców koksowniczych typu Otto, wieżą węglową i budynkiem wzbogacania koksu. Na terenie zakładu mieściła się także stacja przepływu, kontroli, wzbogacania i magazynowania gazu. W 1907 r. wybudowano nową koksownię, posiadającą 60 pieców koksowniczych systemu Koppers. Wypał koksu wiązał się z wytwarzaniem produktów węglopochodnych: benzolu, smoły, siarczanu amonowego. Pracę koksowni Biały Kamień wstrzymano w 1989 r.

Na pocz. XX w zelektryfikowano kopalnię.

W 1893 r. nad szybem Julius wstawiono stalową zastrzałową wieżę wyciągową. Do jej obsługi wprowadzono nowe parowe maszyny wyciągowe, które w 1911 r. zastąpiono elektrycznymi. Analogicznie wieżę kratownicową nad szybem Ida postawiono w 1903 r.

Rozwój kopalni wpłynął na zmianę charakteru wsi Biały Kamień, która w ciągu XIX w. przekształciła się w osadę robotniczą, a liczba mieszkańców zwiększyła się z 620 do 8800 osób.

Pod koniec XIX w. kopalnia zrzeszona była w gwarectwie Fuchs-Weisstein, od 1902 r. działała jako Consolidierte Fuchsgrube, w latach 20. XX w. znalazła się w koncernie NIBAG (Niederschlesische Bergbau A.G.).

Opis

Kopalni Julia znajduje się w wałbrzyskiej dzielnicy Biały Kamień, przy ul. Piotra Wysockiego 29. Przez lata swej działalności zmieniała nazwy: Fuchsgrube, Biały Kamień, KWK Julia, KWK Thorez, KWK Julia.

Kopalnia, wielokrotnie powiększana o nowe pola górnicze i rozbudowywana o naziemną infrastrukturę, urosła do rozmiarów wielkiego kombinatu. Obecnie zespół kopalni tworzy kompleks obiektów z różnych faz rozbudowy zakładu. Do najstarszych należą murowane wieże wyciągowe z 2. poł. XIX w (Julia i Sobótka), rozbudowane o stalowe wieże zastrzałowe (Julia w 1893 r., Sobótka w 1903 r.). W maszynowniach zachowały się kompletne elektryczne maszyny wyciągowe wraz z przetwornicami prądu, które w 1911 r. zastąpiły maszyny wyciągowe o napędzie parowym.

Kopalnia posiadała szereg peryferyjnych szybów i sztolni, zarówno wydobywczych, jak i wentylacyjnych. Ponadto z szybu Sobótka istnieje połączenie z Lisią Sztolnią. Sztolnia ta, wydrążona w latach 1791-1794 (starsza od zabrzańskiej Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej) i użytkowana do 1854 r., była wodną drogą transportu węgla. Z basenu przeładunkowego węgiel ładowano na furmanki. Znaczenie sztolni spadło wraz z rozwojem kolei. Dziś dostępna jest wejściem na ul. Reja lub szybem Sobótka, jednak niekontrolowane wyrzuty CO² wykluczają ruch turystyczny.

We wrześniu 1996 r. Julia przestała prowadzić wydobycie węgla. Na bazie jej zabudowań utworzono Muzeum Przemysłu i Techniki.

W latach 2009-2014 przeprowadzono w niej prace remontowo-konserwatorskie, które objęły zespół składający się z kilkunastu obiektów. Z prac tych zostały wyłączone 3 obiekty w pd.-wsch. części kopalni: sortownia, waga kolejowa oraz budynek płuczki i flotacji. Ze względu na brak możliwości zachowania dotychczasowej funkcji, obiekt dostosowano do współczesnych potrzeb użytkowych: część założenia odrestaurowano, nadając mu formę ekspozycji muzealnej, pozostałym obiektom, przy zachowaniu zewnętrznej formy i uczytelnieniu wybranych elementów wnętrza (więźba, stalowe podciągi, zasypniki), nadano całkowicie nową funkcję. 

Stara Kopalnia jest otwarta codziennie do zwiedzania w godz.10.00-18.00 (ostatnie wejście o godz. 16:00)

Park Wielokulturowy Stara Kopalnia

ul. Piotra Wysockiego 29

58-304 Wałbrzych

www.starakopalnia.pl

Oprac. Krzysztof Czartoryski, OT NID we Wrocławiu, 12.10.2017 r.