Potężny barokowy kompleks został zniszczony pod koniec II wojny światowej. Pieczołowicie odbudowany stanowi obecnie jeden z najcenniejszych obiektów zabytkowych miasta.

Historia

Powstanie klasztoru związane jest z przeniesieniem cystersów z Łekna do Wągrowca. W latach ok. 1383-96. Do 1835 r. klasztor należał do zakonu cystersów. Pierwotne obiekty, których budowę rozpoczęto pod koniec XIV w. zostały niemal całkowicie zniszczony przez pożar w 1747 r. Odbudowę klasztoru u kościoła ukończono w 1799 r. Po 1800 r. otynkowano kościół oraz wyposażono wnętrze. Po kasacji klasztoru w 1835 roku kościół zmieniono na parafialny a w zabudowaniach poklasztornych zlokalizowano m. in. sąd powiatowy oraz więzienie. W czasie II wojny światowej w świątyni znajdował się magazyn wojskowy, który został podpalony przez wycofujące się w nocy z 20. na 21. stycznia1945r. z miasta wojska niemieckie. W wyniku pożaru zabudowania uległy zniszczeniu. Zespół został odbudowany w latach 1946-1962. W 1968 r. w klasztorze utworzono Dom Zasłużonego Kapłana Archidiecezji Gnieźnieńskiej im. ks. Jakuba Wujka funkcjonujący do 1997. Od września 2013 posługę w parafii pełnią paulini.

Opis

Wągrowiecki zespół pocysterski usytuowany jest w najstarszej części miasta, na terenie opadającym w stronę doliny rzeki Wełny, od północy zamknięty ul. Klasztorną. Składa się z kościoła p.w. Wniebowzięcia NPM i śś. Piotra i Pawła, do którego od południa przylega trójskrzydłowy klasztor, tworząc kwadratowy wirydarz. Budynki otoczone są od wschodniej i północnej starym murem w którym znajduje się barokowa brama. Kościół orientowany, murowany, otynkowany. Zbudowany na rzucie prostokąta, trójnawowy, halowy, pięcioprzęsłowy. W nawie głównej na przemian trzy wąskie przęsła prostokątne i dwa przęsła kwadratowe. Filary między nawowe ośmioboczne, opięte są pilastrami, ponad którymi znajdują się odcinki belkowania dźwigające sklepienia żaglaste na gurtach, zrekonstruowane po 1945 r. W przęśle wschodnim umieszczono ołtarz główny, w przęśle zachodnim pięcioarkadowy chór muzyczny. Zewnątrz ściany rozczłonkowane zdwojonymi pilastrami o kapitelach jońskich z girlandkami. Okna prostokątne, zamknięte półkoliście uskokiem w opaskach z kluczami. Fasada zachodnia dwukondygnacjowa, trzyosiowa, z partią środkową flankowaną przez niewysokie wieże opięte na narożnikach zdwojonymi pilastrami. Na osi fasady znajduje się uszakowy portal ujęty w dwie kolumny dźwigające fronton z hierogramem Marii i datą 1799. Wieże nakryte niskimi stożkowymi dachami. Elewacja wschodnia zwieńczona szczytem ze spływami wolutowymi, zwieńczonym półkoliście, ze stiukową płaskorzeźbą Wniebowzięcia NPM. Kościół nakryty dachem dwuspadowym jednokalenicowym. Zabytkowe wyposażenie świątyni zniszczył pożar w 1945 r. Ołtarz główny architektoniczny, murowany, częściowo zrekonstruowany po 1949 r. przez Józefa Pade, w polu środkowym ma stiukową płaskorzeźbę Wniebowzięcia NPMarii, po bokach rzeźby śś. Piotra i Pawła. Najcenniejszym zabytkiem jest późnogotycka rzeźba z początku XVI w. przedstawiająca Maryję z Dzieciątkiem. Bogato zdobiony ołtarz soborowy, tron papieski oraz lektorium znajdujące się w kościele wykorzystane były podczas uroczystości milenijnych i wizyty Ojca Świętego w Gnieźnie w 1997 r. Klasztor późnobarokowy, jednopiętrowy, częściowo podpiwniczony. Trzy skrzydła otaczają wraz z kościołem wirydarz z krużgankami. Elewacje klasztoru rozczłonkowane pilastrami toskańskimi w wielkim porządku. Między pilastrami umieszczone okna w płaskich obramieniach z uszakami. Elewacja wschodnia ujęta z obu stron płytkimi, trzyosiowymi ryzalitami o zaokrąglonych narożach. Ściany wirydarza opięte szkarpami, w jego centrum znajduje się studnia o głębokości 25m. Klasztor nakryty dachem dwuspadowym, nad ryzalitami trójspadowymi z okienkami powiekowymi. Na tern klasztorny prowadzi późnobarokowa brama usytuowana w murze na północny zachód od fasady kościoła. Brama trójdzielna, z przejazdem i dwoma przejściami arkadowymi, opilastrowana. Nad przejazdem szczyt ze spływami i półkolistym frontonem.

Zabytek dostępny. Bliższe informacje na temat parafii znajdują się na stronie www.wagrowiec.paulini.pl

oprac. Beata Marzęta, OT NID w Poznaniu, 30-11-2015 r.