Historia

Układ urbanistyczny Birczy powstał w drugiej poł. XV stulecia, a więc w okresie największej w dziejach częstotliwości lokacji miejskich na ziemiach województwa ruskiego. Miasto Bircza zostało założone na prawie magdeburskim przed 1464 r. na gruntach wcześniej lokowanej na prawie wołoskim wsi zwanej Birczą (Starą) przez Jerzego ze Zboisk herbu Gozdawa, który był protoplastą rodu Bireckich. Początkowo miasto funkcjonowało pod nazwą Nowy Bród, która jednak nie przyjęła się wśród lokalnej społeczności. Pod nowy ośrodek miejski wybrano miejsce odznaczające się znacznymi walorami obronnymi leżące w widłach rzeki Stupnicy i potoku Kamionka na wzgórzu opadającym łagodnie w kierunku pn. Lokację przestrzenną przeprowadzono w sąsiedztwie ważnego punktu obronnego, jakim był zamek przy ważnej arterii komunikacyjnej, która wiodła z Przemyśla do Sanoka, przechodząc przez środek placu rynkowego. Regularny układ szachownicowy rozmierzono przy użyciu jednostki mierniczej, którą była stopa o długości 0,32 m, co było efektem oddziaływania Przemyśla jako największego ośrodka miejskiego na terenie ziemi przemyskiej. Centrum układu urbanistycznego Birczy stanowił prostokątny plac rynkowy o wymiarach 3 x 2 małych sznurów, co pierwotnie odpowiadało wymiarom 120 x 80 m i powierzchni 0,96 ha. Rozmierzenie rynku o tak znacznych rozmiarach związane było z planami rodziny Bireckich, by nowo powstały ośrodek miejski pełnił rolę co najmniej regionalnego centrum wymiany handlowo-towarowej. Głębokość pierwotnie wymierzonych bloków zabudowy przyrynkowej nie była zbyt okazała i wynosiła od około 1 do 0,75 sznura. Pierwotnie zabudowa przyrynkowa była drewniana ustawiona przeważnie szczytowo do płyty rynku. Kościół parafialny został zlokalizowany kilkadziesiąt metrów za pd.-wsch. blokiem zabudowy przyrynkowej. Rozwój tego niewielkiego miasta w pierwszych stuleciach po jego lokacji nie przebiegał jednak tak dynamicznie, jak zakładali jego pierwsi właściciele, na skutek czego Bircza pełniła rolę jedynie lokalnego punktu wymiany handlowej i produkcji rzemieślniczej realizowanych w dni targowe oraz podczas jarmarków, które odbywały się 1 stycznia, 29 stycznia, 29 czerwca oraz 4 i 18 października. Mimo tego w poł. lat 80. XVI stulecia  w centralnej części placu rynkowego wzniesiono drewniany budynek ratusza (praetorium) pełniący rolę siedziby władz miejskich, sądu ławniczego działającego w mieście od 1569 r. i punktu wyszynku napojów alkoholowych, a w 1647 r. Bircza otrzymała prawo składu win węgierskich. Od drugiej poł. XVII w. gospodarka miejska Birczy znajdowała się w długotrwałym i pogłębiającym się kryzysie ekonomicznym. W pierwszej poł. XIX w. stało się to przyczyną redukcji powierzchni miejscowego placu rynkowego poprzez usytuowanie w zach. i wsch. pierzei częściowo murowanej zabudowy mieszkalno-usługowej. Obwarowania miejskie w formie wałów ziemnych, które do chwili obecnej przetrwały w części wsch. otaczały układ miasta lokacyjnego, opierając się od strony pn. o koryta Stupnicy i potoku Kamionka.

Opis

Układ urbanistyczny Birczy został rozplanowany w widłach rzeki Stopnicy i potoku Kamionka przy szlaku handlowym o znaczeniu ponadregionalnym wiodącym z Przemyśla do Sanoka i składał się z centralnie położonego rynku w kształcie prostokąta z czterema blokami zabudowy, z naroży którego wyprowadzone były po dwie ulice łączące je z położoną dalej zabudową miasteczka. W centralnej części Birczy zachował się dość dobrze zachowany historyczny układ urbanistyczny miasta w skład którego wchodzi plac rynkowy z czterema pasmami działek budowlanych, placem kościelnym z kościołem parafialnym położonym za pd.-wsch. narożem placu rynkowego. Obecnie zabudowę przyrynkową Birczy tworzą w większości współczesne budynki mieszkalne i użyteczności publicznej powstałe w drugiej poł. XX stulecia. Najstarszą częścią zabudowy placu rynkowego są domy o dwóch kondygnacjach stojące we wsch. pierzei. Główną dominantę przestrzenno-widokową Birczy stanowi nadal murowany kościół parafialny, który został usytuowany w górującym punkcie całego układu urbanistycznego za pd.-wsch. narożnikiem placu rynkowego. Obecnie prostokątny plac rynkowy pełni funkcję centrum handlowo-usługowego dla miejscowej społeczności. Rynek przecina po przekątnej ciąg komunikacyjny przebiegający z pn.-zach. (od. ul. Wojska Polskiego) w kierunku pd.-wsch. (do ul. Ojca Św. Jana Pawła II), który wiódł niegdyś do zamku.  W pn. części rynku znajdują się dwie kwatery zieleńców z zielenią wysoką i niską. W drugiej poł. XX w. na płycie rynku pojawiły się nowe obiekty tzw. małej architektury w postaci pomnika żołnierzy LWP i milicjantów broniących Birczy przed atakami oddziałów UPA w latach 1945-1946 położony we wsch. jego części i nowe elementy infrastruktury, jak parking samochodowy usytuowany w pd.-zach. sektorze rynku.

Oprac. dr Andrzej Gliwa, OT NID w Rzeszowie, 16.06.2020 r.