Jest cennym świadectwem wielokulturowego dziedzictwa Wielkopolski. Zachował się niezwykle rzadki drewniany detal architektoniczny. Najcenniejszym elementem dawnego neogotyckiego wyposażenia świątyni jest ołtarz ambonowy oraz prospekt organowy z poł. XIX wieku.

Historia

W Ujściu znajdował się jeden z ważniejszych grodów pogranicza wielkopolsko-pomorskiego, wzmiankowany z r. 1108 w Kronice Galla Anonima. Gród z podgrodziem położony był na ważnym szlaku łączącym Poznań i Gniezno z miastami północnej Wielkopolski oraz z Białogardem i Kołobrzegiem, w pobliżu przeprawy przez Noteć. Z czasem w pobliżu grodu powstała osada targowa, której w 1413 r. król Władysław Jagiełło nadał prawa miejskie. Ujście było miastem królewskim, jednym z ważniejszych miast w Wielkopolsce.

Po pierwszym rozbiorze Polski (1772) Ujście wbrew postanowieniom traktatu rozbiorowego w 1773 r. włączone zostało do zaboru pruskiego. Do miasta zaczęła napływać ludność niemiecka.

Parafia ewangelicka w Ujściu powstała w 1841 r. Obejmowała ona Ujście oraz dwie sąsiednie gminy. Początkowo nie posiadała ona własnej świątyni, nabożeństwa odbywały się w wynajmowanej na ten cel klasie szkolnej. Dopiero w l. 1851-52 na tzw. Starym Rynku (powstałym w miejscu dawnego grodu i zamku, później dworu starościńskiego) wybudowano szachulcowy kościół ewangelicki. W pobliżu kościoła w tym samum czasie wzniesiona została pastorówka. Koszty budowy pokryto z dotacji króla Fryderyka Wilhelma III, Stowarzyszenia Gustav-Adolf-Stiftung oraz szeregu darczyńców prywatnych. Świątynia została poświęcona przez bpa D. Freymarka 24.XI.1852 r. W l. 1927-29 budynek został przebudowany. Po zakończeniu II wojny światowej nieczynny kościół ewangelicki przez wiele lat użytkowany był jako magazyn, ulegając postępującej dewastacji. W 1996 r. rozpoczął się remont obiektu, który miał stać się siedzibą Muzeum rzeki Noteci. Obecnie w d. kościele mieści się galeria, w której organizowane są wystawy malarstwa, rzeźby, fotografii i rękodzieła, a także spotkania autorskie i koncerty muzyczne.

Opis

Kościół usytuowany jest na wzgórzu w pn.-zach. części Ujścia, przy tzw. Starym Rynku. Jego prezbiterium skierowane jest na pn. Naprzeciw kościoła, w pn. pierzei Rynku znajduje się pastorówka - niewielki szachulcowy budynek, obecnie znacznie przebudowany, w wyniku czego utracił on swój pierwotny charakter. Po stronie pd. przed kościołem znajduje się pomnik hutnika (w Ujściu funkcjonuje duża huta szkła).

Jednonawowy, salowy kościół wzniesiony został na planie prostokąta, z węższym, trójbocznie zamkniętym prezbiterium po stronie pn. Wewnątrz kościoła przy prezbiterium znajdują się dwie zakrystie. Po stronie pd. wznosi się wtopiona w bryłę budynku czworoboczna wieża. Nawa nakryta jest wysokim dachem dwuspadowym, nad znacznie niższym prezbiterium - dach wielopołaciowy. Nad całością dominuje wysoka, czterokondygnacyjna wieża, zwieńczona strzelistym ostrosłupowym hełmem.

Kościół jest budynkiem drewnianym, wzniesionym na kamiennym podmurówce, w konstrukcji szkieletowej, z wypełnieniem cegłą. Ściany od wewnątrz otynkowano. Dachy pokryte zostały dachówką, hełm wieży - blachą. Wnętrze nakryte jest drewnianym stropem belkowym.

Na zewnątrz kompozycja ścian oparta jest na kontraście ciemnych belek konstrukcji szkieletowej i ceglanych wypełnień o czerwonej barwie. Znajdujące się w elewacji frontowej (pd.) główne wejście zamknięte jest łukiem „w ośli grzbiet”, okna są zamknięte łukiem trójkątnym lub prostokątne, ujęte ozdobnymi, drewnianymi obramieniami. W ścianach bocznych okna rozmieszczone są w dwóch kondygnacjach: w kondygnacji górnej - duże okna wielopodziałowe w dekoracyjnych obramieniach, w kondygnacji dolnej - mniejsze okna prostokątne.

Wnętrze nakryte jest drewnianym stropem belkowym, przy ścianie pd., wsch. i zach. znajdują się drewniane empory. Z dawnego wyposażenia kościoła zachował się neogotycki ołtarz ambonowy z poł. XIX wieku.

Kościół dostępny z zewnątrz. W galerii odbywają się wystawy, spotkania autorskie, koncertu i in. Więcej informacji na stronie Ujskiego Domu Kultury: www.udk.ujscie.pl

Oprac. Krzysztof Jodłowski, OT NID w Poznaniu, 01.12.2015 r.