Fort posiada również duże walory krajobrazowe. Jako istotny element zespołu fortyfikacji Twierdzy Przemyśl stanowi ważny zabytek o znaczeniu europejskim.

Historia

W l. 1854-1855, w ramach budowy wokół Przemyśla fortyfikacji pierwszego obozu warownego na południe od wsi Ujkowice, w pn.-zach. części pierścienia, zbudowano szaniec artyleryjski nr 6 typu FS (Feuer-Schanze).

W 1887 r. podczas gorączkowych prac mających na celu postawienie twierdzy w stan gotowości bojowej, szaniec FS został przebudowany na prowizoryczną, międzypolową baterię artylerii nr 6. Bateria została uzbrojona w 4 działa 12 cm M.61 na wysokich lawetach. Jej załoga składała się z ¼ kompanii piechoty, 54 artylerzystów i 4 pionierów (saperów). Zadaniem baterii było panowanie nad terenem pomiędzy fortami IXa Przy Krzyżu i X Orzechowce oraz wspieranie tych fortów w obronie bliskiej.

Pogorszenie sytuacji międzynarodowej w październiku 1912 r. na skutek wybuchu 1 wojny bałkańskiej spowodowało modernizację dzieł obronnych twierdzy w ramach wojennego wyposażenia. Baterię 6 przebudowano na międzypolowy fort ześrodkowany GZW Xb Zagrodnia. Wzmocniono stropy dwu schronów mieszczących koszary szyjowe do stopnia tzw. „bomboodporności” (odporność na przebicie pociskami kalibru 15 cm). Dobudowano basteję szyjową na planie trapezu oraz urządzono stanowiska obrony bliskiej dla piechoty i karabinów maszynowych. Fort Xb stanowił główne dzieło obronne grupy fortowej Zagrodnia (III obwód obronny Lipowica) złożonej z fortu oraz kilku baterii artylerii. Jego uzbrojenie artyleryjskie i zadania bojowe pozostały takie same jak przed przebudową.

Podczas pierwszego oblężenia twierdzy (18.09-9.10.1914) artyleria fortu IXa walczyła zapewne z rosyjską artylerią prowadzącą w dniach 4-7 października ostrzał pozycji frontu pn. fortyfikacji. W drugim oblężeniu (9.11.1914–22.03.1915) wspierał piechotę austro-węgierską w walce o pozycję „Na Górach” koło Batycz. Przed poddaniem twierdzy wysadzono w powietrze koszary szyjowe. Podczas trzeciego oblężenia (30.05-4.06.1915), fort zajęły 2 czerwca wojska niemieckie. W okresie międzywojennym prowadzono prace rozbiórkowe w celu pozyskania materiałów budowlanych.

W ramach projektu „Zagospodarowanie zespołu zabytkowego Twierdzy Przemyśl w celu udostępnienia dla turystyki kulturowej, etap I” realizowanego w l. 2013-2015 przez Związek Gmin Fortecznych Twierdzy Przemyśl uczytelniono i wyeksponowano strukturę fortu – uporządkowano zieleń, oczyszczono ze śmieci i gruzu wały, fosę i pozostałości budynków, wytyczono trasę zwiedzania z zabezpieczeniem miejsc niebezpiecznych, zamontowano tablice informacyjne, ławki, kosze na śmieci i stojak na rowery.

Opis

Fort GZW (Gürtel-Zwischenwerk) Xb „Zagrodnia” jest jednowałowym fortem artyleryjskim, ześrodkowanym, zmodernizowanym do obrony bliskiej. Zlokalizowany jest na szycie wzgórza 299,1 m n.p.m. na pd. od Ujkowic.

Powierzchnia fortu w granicach działki: 2,28 ha.

Fort zbudowany jest na planie bastionu, otoczony suchą fosą. W części szyjowej znajduje się obszerna basteja na rzucie trapezu broniąca fort od strony wjazdu, pełniąca pierwotnie także rolę tradytora. Zachowane są ziemne elementy fortu – wał ze śladami stanowisk piechoty w załamaniach czoła, w obu barkach i w części szyjowej oraz stanowiskami 4 dział 15 cm M.61 rozdzielonymi poprzecznicami  w obu czołach, wał osłaniający koszary szyjowe oraz wały bastei szyjowej. Po 2-częściowych koszarach szyjowych zachowana jest jedynie ceglana ściana narażona budynku pn.-wsch. W stoku wału koszar szyjowych w osi fortu znajduje się wnęka z pozostałością studni oraz rozłożysta wierzba wyrosła prawdopodobnie z faszyny umacniającej stoki wnęki. W otoczeniu fortu znajdują się drogi forteczne: dojazdowa i rokadowa oraz pozostałości zieleni maskującej.

Fort dostępny jest do zwiedzania bez ograniczeń. Znajduje się na czarnym turystycznym szlaku fortecznym oraz na zielonym szlaku rowerowym – trasa północna po fortach Twierdzy Przemyśl.

Oprac. Adam Sapeta, OT NID w Rzeszowie, 20.03.2017 r.