Pięknie położony dwór z oficyną i 3 altanami w otoczeniu parku krajobrazowego jest przykładem późnobarokowej rezydencji. Należał do rodziny Żółtowskich, niezwykle zasłużonej i patriotycznej rodziny wielkopolskiej.

Historia

Najstarsza informacja historyczna o Ujeździe pochodzi z 1280 r., kiedy należał do cystersów z Obry. W ok. 1500 r. należała do rodu Tadrów-Gryfitów-Ujskich, od 1580 r. do Jakuba, Stanisława i Piotra Ujejskich. W XVII w. staje się własnością Rogalińskich, w 1 poł. XVIII w. właścicielem był Kasper z Dzwonowa Rogaliński herbu Łodzia. W 1784 roku wieś wraz Kowalewem i Lechowem kupił Józef Żółtowski i od tego czasu majątek należał do rodziny Żółtowskich. W 1927 r., jako właścicielka występuje Ludwika Bickerowa primo voto Żółtowska.

Dwór wzniesiony został w 1 pol. XVIII w. przez Kaspra Rogalińskiego, został rozbudowany ok. poł. XIX w. przez Adama Żółtowskiego. Dobudowano wówczas ganek w formie neogotyckiej oraz zmieniono formę szczytu. Na przełomie XIX i XX w. dobudowano niższe parterowe skrzydła - alkierze. Kolejna przebudowa dworu miała miejsce w latach 50 XX w. podczas adaptacji obiektu na dom opieki społecznej.

Oficyna wzniesiona w 1 poł. XIX w. była przebudowywana w 2 pol. XIX w. i w 1945 r.

Trzy altany - pawilony, o niezaznanym pierwotnym przeznaczeniu, pochodzą z ok. poł. XVIII w.

Park krajobrazowy o powierzchni 69 ha założony został w XVIII w., przekształcony w końcu XIX w.

Na południe od zespołu dworskiego znajduje się zespól folwarczny. Składa się z dwóch sąsiadujących podwórzy z zabudowaniami gospodarczymi ze wszystkich stron oraz pośrodku. Wśród obiektów zwraca uwagę dwukondygnacyjny spichlerz wzniesiony w 1902 r. oraz zabytkowa gorzelnia z 3 ćw. XIX wieku.

Opis

Zespół dworski usytuowany jest na zachód od drogi Grodzisk Wielkopolski - Kościan i składa się z zespołu rezydencjonalnego i zespołu folwarcznego (położonych po dwóch stronach drogi prowadzącej do Grodziska Wlkp.). Zespól położony jest w obszernym parku.

Późnobarokowy dwór zwrócony elewacją frontową na zachód poprzedzony jest dużym dziedzińcem. Po obu stronach znajdują się oficyny; wschodnia z 3 ćw. XVIII w., zachodnia całkowicie odbudowana w 1950 r. Między oficynami a dworem, w murze otaczającym dziedziniec, znajdują się trzy altany z poł. XVIII w.

Parterowy, rozłożysty dwór z obszerną wystawką w osi elewacji frontowej nakryty jest bardo wysokim łamanym, mansardowym dachem, z facjatkami poddasza mieszkalnego umieszczonymi w dolnej połaci dachu i oknami strychu w górnej. Dach pokryty został dachówką. Boczne dobudowane parterowe skrzydła z płaskimi dachami pokryte są papą.

Budynek dworu wzniesiony został na rzucie wydłużonego prostokąta, z symetrycznie dobudowanymi skrzydłami, nieznacznie wysuniętymi od pd. i gankiem przed wejściem. W budynku podpiwniczone są skrzydła oraz środkowa część dworu, w której znajdują się pomieszczenia sklepione kolebkowo z lunetami.

Układ pomieszczeń dworu pierwotnie dwutraktowy, obecnie jest dwuipołtraktowy z sienią na osi w pierwszym trakcie i salonem w drugim. Podczas adaptacji dworu na dom opieki społecznej zmieniono układ schodów w sieni. Elewacje dworu są otynkowane zachowanym detalem architektonicznym w postaci opasek okiennych i gzymsów.

Elewacja frontowa jest symetryczna, 11-osiowa, z gankiem, na którym znajduje się balkon oraz dwuosiowymi skrajnymi ryzalitami. Dużą wystawkę na osi zwieńczono trójkątnym szczytem. Elewacja ogrodowa została podobnie rozwiązana - w układzie symetrycznym (12-osiowa) z tarasem w osi i czteroosiową wystawką zwieńczoną trójkątnym szczytem oraz dwuosiowymi skrajnymi przybudówkami. W połaci dachu elewacji frontowej i ogrodowej znajdują się symetrycznie umieszczone facjatki zwieńczone wklęsło-wypuklymi szczytami. Elewacje boczne są czteroosiowe zwieńczone neobarokową attyką urozmaiconą małymi szczytami.

Oficyna, wybudowana w 3 ćw. XVIII w., usytuowana jest na pd.-wsch. od dworu. Budynek wzniesiono na rzucie wydłużonego prostokąta, z późniejszymi dobudówkami od strony północnej. Jest to budynek parterowy, z mieszkalnym poddaszem, nakryty dachem mansardowym. Oficyna jest budynkiem murowanym z cegły, jej ściany otynkowano. Dach kryty jest dachówką. Elewacja frontowa i tylna są siedmioosiowe z niesymetrycznie rozmieszczonymi oknami. Okna ujęte w obramienia pochodzą z czasu XIX -wiecznej przebudowy oficyny. W dachu znajdują się: w dolnej połaci drewniane facjatki, w górnej okna powiekowe.

Trzy niewielkie pawilony nazywane altanami pochodzą z poł. XVIII w. Usytuowane są przy dworze; dwie, identyczne altany po stronie południowej, jedna po północnej. Pawilony wzniesione zostały na rzucie kwadratu.

Budynki są murowane z cegły. Dwie altany nakryte są wysokimi dachami uskokowymi typu pagodowego, pokryto je dachówką. Trzecia nakryta jest cebulastym hełmem, który pierwotnie pokryty był gontem a obecnie blachą. Elewacje pawilonów są otynkowane i ozdobione: w narożach pilastrami, zwieńczone gzymsem koronującym.

W otaczającym zespól dworski olbrzymim parku o powierzchni ok. 69 ha zachowały się ślady regularnego założenia z XVIII w. przekształconego i powiększonego przez Złotowskich w malownicze krajobrazowe założenie parkowe w końcu XIX w. Park jest ogrodzony z zachowanymi dwoma bramami; jedna usytuowana jest na wprost drogi do Kowalewa, druga prowadząca do dworu. Południowa część parku przechodzi od północy w część leśną. Głównym elementem kompozycyjnym parku jest przepływający przez cały park strumyk Letnica, dopływ Obry, oraz staw. Przy mostku nad strumykiem, na granicy parku znajduje się obelisk z końca XVIII w. Przed dworem wydzielono kolisty podjazd. Częściowo zachował się dawny układ ścieżek z główną aleją przecinającą park z północy na południe. Wśród bogatego drzewostanu wyróżniają się platan klonolistny, dęby szypułkowe lipy drobnolistne.

Na uwagę zasługuje wzniesiona w poł. XIX w. gorzelnia znajdująca się w pd.-zach. części podwórza folwarcznego usytuowanego na południe od zespołu dworskiego. W budynku do 1947 roku produkowano spirytus. Latach 60-tych XX w. próbowano uruchomić w nim produkcje wody mineralnej i przebudowano wnętrza gorzelni.

Dostęp do zabytku ograniczony. Własność prywatna.

Oprac. Radomiła Banach, OT NID w Poznaniu, 10.12.2015 r.