Powstała wówczas gmina uchodzi za najstarszą na Podlasiu, regionie wtedy jeszcze należącym do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Dziesięć rodzin wyznania mojżeszowego pochodzących z Grodna zamieszkało w miejscu nazywanym Kaczorowo, znajdującym się na zachód od rynku, za mostem na rzece Motławie.

Pierwsi tykocińscy Żydzi otrzymali prawo do wybudowania kramów i prowadzenia handlu. Gasztołd nadał im teren położony na wyspie otoczonej stawem (ze względów obronnych), na której mogli oni wznieść synagogę, a także — na pobliskim wzniesieniu — plac pod cmentarz. Na mocy kolejnych przywilejów z 1536 roku, członkowie gminy tykocińskiej zostali wyjęci spod jurysdykcji sądów miejskich i grodzkich, pozostając pod wyłącznym nadzorem i opieką właściciela miasta.

W 1542 roku miasto znalazło się w rękach monarszych, co zapoczątkowało jego rozkwit i rozwój gminy. Jej przywileje potwierdził w 1576 roku król Stefan Batory, dodatkowo zezwalając na swobodne prowadzenie przez tykocińskich Żydów handlu we wszystkich miastach i wsiach królewskich oraz należących do duchowieństwa i szlachty. Wkrótce gmina tykocińska urosła do rzędu największych w Koronie, a widomym symbolem jej znaczenia pozostaje do dziś wspaniała murowana synagoga, wzniesiona w 1642 roku w miejscu starszego, drewnianego domu modlitwy. Poważanie i sławę zyskał także ród tykocińskich rabinów, do którego należała uczona Riwka Tiktiner, czyli Rebeka Tykocińska.

Swoją pozycję Żydzi z Tykocina utrzymali, dzierżąc w swoich rękach całe działy gospodarki, jak produkcja oraz wyszynk piwa i gorzałki, rzeźnictwo, handel mięsem, garbarstwo oraz dzierżawa okolicznych majątków ziemskich i karczem, także po jego przejściu miasta w ręce Czarnieckich i Branickich.. W drugiej połowie XVIII wieku Żydzi stanowili już ponad połowę mieszkańców Tykocina, a znaczenie społeczności stale wzrastało. Kres temu położył dopiero III rozbiór Rzeczypospolitej i utrata dawnego znaczenia miasta na rzecz szybko rozwijającego się sąsiedniego Białegostoku.

Po epizodzie rządów pruskich (1795–1807) Tykocin został włączony do Rosji, co oznaczało ograniczenie autonomii gminy wyznaniowej. W XIX i w początkach XX wieku Żydzi tykocińscy zajmowali się głównie handlem drewnem i produkcją tałesów. Jednocześnie trwała masowa emigracja zarobkowa ludności żydowskiej – przede wszystkim do Ameryki Północnej – co przyczyniło się do stopniowego upadku miasta. Przed wybuchem II wojny światowej w Tykocinie mieszkało około 2000 Żydów, stanowiąc 44% ogółu ludności.

W sierpniu 1941 roku oddziały Sonderkommando SS Bezirk Białystok wymordowały w masowej egzekucji w lasach w pobliżu wsi Łopuchowo około 1400 tykocińskich Żydów (według części autorów ofiar miało być nawet 2500), pozostałych 150 wywieziono do getta w Białymstoku. Szacuje się, że Zagładę przeżyło tylko kilkunastu członków przedwojennej gminy, którzy wkrótce po wojnie wyemigrowali do Palestyny.

Istniejący od 1522 roku Cmentarz w Tykocinie uważany jest za jedną z najstarszych nekropolii żydowskich na terenach Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Powstał na mocy przywileju przyznanego pierwszym Żydom tykocińskim przez Olbrachta Gasztołda. W dokumencie tym kanclerz Gasztołd postanowił między innymi: „Miejsce też kładzenia się, gdzie martwe chować mają, daliśmy im za ogrody, wjeżdżając w bór pierwszą górą nad rzeką”. Do 1750 roku chowano tu również Żydów z pobliskiego Białegostoku. W okresie międzywojennym cmentarz otoczono betonowym murem ufundowanym przez amerykańskich Żydów, wywodzących się z Tykocina. Podczas II wojny światowej Niemcy zbezcześcili i zniszczyli nekropolię, wywożąc większość spośród 2000 pomników i przeznaczając je głównie na materiał budowlany. Zburzono również część ogrodzenia. Proces dewastacji postępował również po wojnie.

Opis

Cmentarz żydowski w Tykocinie zajmujący obecnie 2,2 hektara, znajduje się przy ul. 27 Maja, kilkaset metrów od synagogi, przy drodze do Kiermus i Pentowa. Po zniszczeniach wojennych i powojennych zaniedbaniach do dzisiaj na terenie cmentarza przetrwało około 100 macew wykonanych w przeważnie z granitowych głazów. Pierwotne założenie w znacznej mierze zatarło się, choć na części terenu zachował układ gniazdowy i szczątkowo rzędowy. Najstarszy zachowany pomnik datowany jest na połowę XVIII wieku (1754).

W 2018 roku cmentarz został oznaczony pamiątkową tablicą w ramach Programu „Oznakowanie cmentarzy żydowskich na terenie Rzeczpospolitej Polskiej.

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN