Dodatkowo jego rozplanowanie ilustruje jego rozwój terytorialny zachował się zarówno stary browar jak i nowy kompleks powstały w latach 1861-1914. O wysokich wartościach naukowych miejsca świadczą częściowo zachowane elementy wyposażenia w dalszym ciągu pełniące swoje pierwotne funkcje jak: suszarnia, słodownia czy warzelnia III w obrębie której zachował się pierwotny wystrój w postaci ceramicznych kafli z dekoracją majolikową produkcji słynnej manufaktury z Karlsruhe. O wysokich walorach miejscach świadczy także najbliższe otoczenie z licznymi formami zieleni projektowanej jak: aleje, skwery czy grupy drzew.

Historia

Historia browaru w Tychach sięga XVI w. Pierwotna zabudowa browaru zlokalizowana była na terenie Zfolwarku należącego do książąt pszczyńskich Promnitzów we wschodniej części wsi. Pierwsze wzmianki o istnieniu browaru pochodzą z 1613 roku, krótki opis zespołu znajdziemy natomiast w urbarzu pszczyńskim z 1629 roku, datę tą przyjęto więc umownie jako rok powstania kompleksu. Browar w Tychach już w połowie XVII wieku stanowił jeden z największych lokalnych browarów. Duże usprawnienie procesu produkcji nastąpiło w 1761 roku dzięki powstaniu drewnianego wodociągu doprowadzającego wodę do browaru ze źródła zlokalizowanego w centrum wsi w pobliżu kościoła parafialnego. Pierwszy poważne zniszczenia w obrębie zabudowań browaru oraz folwarku przyniósł pożar z 1794 roku, odbudowę rozpoczęto w 1800 roku powstała wówczas nowa murowana zabudowa. Pierwsze próby modernizacji zakładu spowodowane spadkiem rentowności miały miejsce w latach 1824-1861, założono wówczas liczne plantacje chmielu zarówno w Tychach, Suszcu jak i Pszczynie, wprowadzono także nowy urząd w postaci ,,zarządcy piwnicy’’ odpowiedzialnego m.in. za jakość oraz transport piwa. Główne inwestycje ze względu na niskie przychody miały niewielki zakres była to między innymi budowa kanału grzewczego w pomieszczeniach suszarni słodu. W 1832 roku komora książęca przekazuje obiekt wraz z piwnicami w Pszczynie i Suszcu w dzierżawę Jakubowi Altsmannowi, który oparł swoją działalność na sprzedaży bydła i produkcji wódki. W 1835 roku sprowadził jeden z najnowocześniejszych destylatorów, tak zwany aparat Galla. Zła sytuacja zakładu zmieniła się dopiero w 1861 roku za sprawą księcia pszczyńskiego Jana Henryka XI, który rozpoczął modernizację i budowę nowoczesnego Browaru Tyskiego, w procesie tym radą służyli mu Leopold Nasse oraz Julius Müller, wśród budowniczych wymienić należy Eschweilera i Scheinerterna. Pierwszy etap rozbudowy przypadł na lata 1861-1862, plan uwzględniał budowę warzelni ze strychem na suszarnię i śrutownik, chłodnię oraz suszarnię słodu. W obrębie starych zabudowań zlokalizowano gorzelnie, która została wydzielona jako osobna piwnica. W 1864 roku ze względu na nowy sposób warzenia piwa podjęto decyzję o budowie piwnicy przeznaczonej na składy zimowe. Duże znaczenie dla browaru miało zatrudnienie Juliusa Müllera, który wdrożył proces produkcji piwa dolnej fermentacji, zainicjował również proces dalszej rozbudowy w celu wprowadzenia produkcji Lagerbier. W 1866 rozbudowano oraz wyposażono warzelnie numer 1, wybudowano słodownię oraz piwnicę fermentacyjną, rok później zakupiono mechaniczne firmy ,,Hencke’’ do suszenia wysłodzin. Kolejną ważną inwestycję stanowi wprowadzenie oświetlenia elektrycznego w 1890 roku na terenie zakładu, zakupiono również maszyny parowe które umożliwiły ogrzewanie brzeczki oraz wody do mieszania, co znacznie usprawniło proces produkcyjny. W latach 1895-1896 powstała druga warzelnia, a sześć lat później trzecia wyposażona w nowoczesną maszynową warzelnię parową. Główne inwestycje zakończono przed wybuchem I wojny światowej. Lata 20. XX w. przyniosły dalszą modernizację zakładu, w 1922 roku uruchomiono czwartą najnowocześniejszą warzelnię. Ważną datę stanowi rok 1918 połączono wówczas Browar Obywatelski i Książęcy, kończąc wzajemną wyniszczającą konkurencje zakładów. W 1945 roku po wyzwoleniu żołnierze sowieccy zajmowali przez krótki okres czasu Browar Tyski, we wrześniu Browary w Tychach weszły w skład Zjednoczenia Przemysłu Piwowarsko-Słodowniczego. Rok później zostały upaństwowione, a pod koniec lat 40. w wyniku reformy rolnej utraciły swoje posiadłości ziemskie. W latach 40. modernizacja i rozbudowa zakładu ograniczyła się do usunięcia zniszczeń wojennych, w latach 50. wymieniono kadzie, urządzenia elektryczne, poszerzono obciąg, rozbudowano kotłownię, zwiększono także przepustowość warzelni. W kolejnych latach kontynuowano modernizację i rozbudowę zakładu. W 1951 roku na terenie Tychów z Browaru nr 1 i Browaru nr 2 utworzono Tyskie Zakłady Piwowarsko-Słodownicze. Kolejną zmianę nazwy na Tyskie Zakłady Piwowarskie przynosi rok 1968. W latach 70. zakłady zostały włączone do Górnośląskich Zakładów Piwowarskich, samodzielność odzyskały dopiero w 1981 r., a dziesięć lat później zostały przekształcone w Spółkę Akcyjną Skarbu Państwa. Istotnym wydarzeniem dla funkcjonowania i rozwoju firmy byłą połączenie pod koniec XX w. Browarów Tyskich Górny Śląsk S.A. z Lech Browary Wielkopolskie S.A.

Opis

Zespół zabudowy Browaru Książęcego zlokalizowany jest w północnej części Tychów. Największe zagęszczenie obiektów zlokalizowano we wschodniej części założenia, sam kompleks architektury przemysłowej rozplanowano na rzucie zbliżonym do prostokąta, ograniczonego od wschodu ulicą Katowicką, od zachodu drogą dojazdową, od północy ulicą Mikołowską, a od południa ulicą Tadeusza Kościuszki. Całość założenia jest ogrodzona, a na teren browaru prowadzą cztery bramy wjazdowe. Cechą charakterystyczną obiektu jest duża ilość zadbanej zieleni w postaci: alei, skwerów, zieleńców czy grup drzew. Zespół składa się z dwóch założeń przestrzennych w postaci: Starego i Nowego Browaru. Zespół Starego Browaru odpowiada sytuacji pierwszego browaru założonego na początku XVII w. Jest zachowany w kształcie z końca XIX w., kiedy to ostatecznie ukształtowało się rozplanowanie całego założenia to jest zespołu budynków, zieleni i sieci drożnej. Zespół składa się z czterech budynków poprzemysłowych: dawnej gorzelni w północnej i północno-wschodniej części czworoboku, dawnej kuźni będący fragmentem południowo-wschodniego boku, budynku gospodarczego, wzniesionego na planie litery L i zamykającego zespół od strony południowo-zachodniej, połączonego murem z budynkiem kuźni, oraz piwniczki lodowej zamykającej układ od zachodu. Budynki zlokalizowane są wokół wewnętrznego kwadratowego podwórza, do którego prowadzi brama, od strony wschodniej. Poniżej zostaną opisane budynki wchodzące w skład zespołu. Dawny budynek produkcyjny mieszczący pierwotnie gorzelnię oraz warzelnie, obecnie nieużytkowany, jest to murowany, dwukondygnacyjny budynek wzniesiony na rzucie litery ,,L’’ o rozczłonkowanej bryle nakrytej dachem dwuspadowym. Obiekt powstał pod koniec XVII w., na przełomie XIX i XX w. został przebudowany. Dawna, obecnie nieużytkowana kuźnia, to murowany, nieotynkowany, dwukondygnacyjny budynek wzniesiony na rzucie wydłużonego prostokąta, o zwartej bryle nakrytej dachem dwuspadowym. Obiekt powstał pod koniec XVIII wieku, przebudowany pod koniec XIX w. Obecnie nieużytkowane budynki mieszczące pierwotnie piwnice gorzelni są murowane, wzniesione na rzucie zbliżonym do litery ,,L’’ oraz prostokąta o płaskich dachach. Obiekt powstały pod koniec XVIII w., przebudowane pod koniec XIX w.

Zespół Nowego Browaru stanowi spory kompleks zabudowy w skład  którego wchodzą zarówno budynki produkcyjne, administracyjne jak i pomocnicze. Obiekty zasadniczo zgrupowano w ciągi w obrębie dróg wewnętrznych, z największą koncentracją zabudowy w części wschodniej. Poniżej zostaną opisane budynki wchodzące w skład zespołu. Kompleks budynków słodowni to czterokondygnacyjne, murowane budynki wzniesione na rzucie zbliżonym do litery ,,L’’, o dwuskrzydłowej bryle nakrytej spłaszczonym dwuspadowym dachem. Obiekt powstał w latach 1892-1893. Budynek suszarni słodu wraz z kominami to murowany, trzykondygnacyjny budynek wzniesiona na planie prostokąta, w zwartej bryle nakrytej płaskim dachem w obrębie którego zlokalizowano trzy cylindryczne kominy. Obiekt powstał w latach 1895/1896. Budynek warzelni nr III jest to murowany, czterokondygnacyjny budynek wzniesiony na rzucie zbliżonym do kwadratu, o zwartej bryle nakrytej dachem dwuspadowym. Na uwagę zasługuje wnętrze wyłożone glazurowanymi kaflami z dekoracją majolikową oraz zachowane wyposażenie z lat 1915-1917 w postaci m.in. kocioła warzelnego, zacierowego czy tablicy rozdzielczej. Obiekt powstał w latach 1917-1922. Budynek warzelni nr I oraz blokowej jest to murowany budynek wzniesiony na rzucie zbliżonym do prostokąta o rozczłonkowanej bryle nakrytej dachem dwuspadowym. Obiekt w zachowanej formie z lat 1886-1896. Budynki hali maszyn to murowane budynki, wzniesione na nieregularnym planie o dwusegmentowej bryle, w postaci: sterowni tankofermentatorów, drożdżowni oraz maszynowni. Obiekty powstały w 1896 roku, w kolejnych latach rozbudowane. Budynek kasyna jest to murowany, trzykondygnacyjny budynek, wzniesiony na planie zbliżonym do prostokąta z czterokondygnacyjną wieżą zlokalizowaną w części południowej, o rozczłonkowanej bryle nakrytej kolejno: w obrębie zasadniczej bryły dachem płaski, w obrębie wieży namiotowym, nad ryzalitem natomiast naczółkowym. Wewnątrz częściowo zachowany wystrój w postaci wyposażenia oraz boazerii. Obiekt został wzniesiony w 1905 roku. Willa Möllera, obecnie budynek administracyjny to murowany, jednokondygnacyjny budynek, wzniesiony na rzucie zbliżonym do kwadratu, o zwartej bryle nakrytej dachem mansardowym. Wewnątrz częściowo zachowany pierwotny wystrój w postaci: drewnianego stropu, barwnych piecy kaflowych, boazerii oraz systemu szaf z bogatą dekoracją snycerską. Obiekt powstał w 1891 roku. Zespół budynków kotłowni (obecnie są to magazyny techniczne, pomieszczenia transformatorów oraz stacja wymiennika ciepła) wzniesiono w konstrukcji murowanej. Jest on dwukondygnacyjny i powstał na nieregularnym rzucie złożonym z dwóch przystających do siebie prostokątów, jego bryła jest rozczłonkowana i nakryta dachem dwuspadowym. Zespół powstawał na przestrzeni lat od 1862 roku. Budynek łaźni i pralni, obecnie przychodnia zakładowa to murowany, jednokondygnacyjny budynek, wzniesiony na rzucie wielokąta, o rozczłonkowanej bryle nakrytej w części zasadniczej dachem dwuspadowym. Obiekt powstał w 1927 roku. Kaplica ewangelicka, obecnie Tyskie Muzeum Piwowarstwa jest to murowany budynek wzniesiony na rzucie prostokąta, nakryty dachem dwuspadowym, przebudowany. Dzwonnica zlokalizowana w zwieńczeniu elewacji południowej, wnętrze w części północnej w formie dwunawowej hali, w obrębie parteru trójnawowe z arkadami. Obiekt powstał około 1861 roku. Piwnice składowe ,,Ameryka’’ z oddziałem fermentacji stanowią zespół murowanych budynków, wzniesionych na wydłużonym rzucie, o wielosegmentowej bryle nakrytej w zależności od części dachem: dwuspadowym, kopertowym, łamanym oraz pulpitowym. Zespół został przebudowany i rozbudowany pod koniec XIX w. Suszarnia młóta, obecnie Muzeum Miejskie w Tychach jest to murowany, dwukondygnacyjny budynek, wzniesiony na planie prostokąta, o zwartej bryle nakrytej dwuspadowym dachem. Obiekt powstał w 1909 rok. Budynek garażu samochodów ciężarowych jest to murowany, dwukondygnacyjny budynek

o zwartej bryle nakrytej dachem dwuspadowym. Obiekt powstał w 1920 roku. Budynek chłodni to murowany, jednokondygnacyjny budynek, wzniesiony na planie czworokąta z zaokrągleniem od strony północnej, o zwartej bryle nakrytej spłaszczonym dachem. Obiekt powstał w 1911 roku. Dyżurka piwowara jest to murowany, jednokondygnacyjny budynek, wzniesiony na rzucie prostokąta, o dwusegmentowej bryle nakrytej dachem dwuspadowym. Obiekt powstał w 1894 roku, zrekonstruowany w 1995 roku. Budynek piwnicy składowej ,,Toszek’’ to murowany, jednokondygnacyjny budynek nakryty spłaszczonym dachem dwuspadowym o rozczłonkowanej bryle z wieżą w obrębie południowej fasady. Obiekt powstał w 1887 roku. Budynek portierni kołowej to murowany, jednokondygnacyjny budynek o zwartej bryle nakrytej dachem czterospadowym. Obiekt powstał w 1939 roku. Budynek bednarni jest to kompleks zabudowy wzniesiony w konstrukcji murowanej na rzucie nieregularnego wieloboku z wieżą w części północno-zachodniej. Charakteryzuje się rozczłonkowaną bryłą nakrytą w obrębie segmentu północnego dachem namiotowym, w obrębie wieży dachem pięciospadowym, natomiast w części południowej dachem dwuspadowym. Obiekt powstał w 1896 roku. Budynek stolarni z wieżą wodną jest to murowany, dwu- i trzy kondygnacyjny, wzniesiony na rzucie zbliżonym do prostokąta, o rozczłonkowanej bryle z dominującą wieżą w części północnej. Obiekt powstał w latach 1896-1899. Budynek smolarni jest to murowany, dwukondygnacyjny budynek, wzniesiona na rzucie prostokąta, o zwartej bryle nakrytej dachem walcowym. Obiekt powstał w latach 1896-1899. Budynek mieszkalny jest to murowany, dwukondygnacyjny budynek, wzniesiony na rzucie prostokąta i usytuowany obok parowozowni. Obiekt powstał w 1903 roku. Budynek ubikacji wozowej jest to murowany, jednokondygnacyjny budynek, wzniesiony na rzucie zbliżony do kwadratu, o zwartej bryle nakrytej dwuspadowym dachem. Obiekt powstał w 1897 roku. Budynek magazynu głównego to murowany, jednokondygnacyjny budynek, wzniesiony na rzucie prostokąta, o zwartej bryle nakrytej dachem dwuspadowym. Obiekt powstał na przełomie XIX i XX w. Budynek warsztatu bednarskiego i magazynu beczek to murowany, dwu-i jednokondygnacyjny budynek, wzniesiony na rzucie prostokąta o dwusegmentowej bryle nakrytej odpowiednio w części północnej dachem dwuspadowym, w części południowej dachem łamanym. Obiekt powstał pod koniec XIX wieku. Budynek mieszkalny to murowany, dwukondygnacyjny budynek wzniesiony na rzucie prostokąta, o zwartej bryle nakrytej dachem dwuspadowym usytuowany obok warsztatu bednarskiego. Obiekt powstał w latach 90. XIX w. Budynek mieszkalno-gospodarczy z dawną stajnią to murowany, jedno- i dwu- kondygnacyjny budynek, wzniesiony na rzucie prostokąta, o dwusegmentowej bryle nakrytej w części zasadniczej spłaszczonym dachem dwuspadowym. Obiekt powstał w latach 1892-1895. 

Obiekt znajduje się na Szlaku Zabytków Techniki, możliwość zwiedzania od poniedziałku do soboty w godzinach od 10:00 do 20:00. Szczegółowe informacje odnośnie ceny i rezerwacji na stronie Browaru.

Oprac. Agata Mucha, OT NID w Katowicach, 14.08.2014 r.

Bibliografia

• Zespół Pałacowo-Browarny w Tychach. Część III. Browar Książęcy, oprac. M. Kasprzyk, Kraków 1982, (Archiwum WUOZ w Katowicach, sygn.2035/IV).
• Pasierbek J., Browar Książęcy w Tychach. 1629-1999, Tychy 1999.
• Tyskie Browary Książęce 1629-2004, R. Kaczmarek (red.), Tychy 2004.
• Zabytki sztuki w Polsce. Śląsk, Sławomir Brzezicki, Christine Nielsen, Grzegorz Grajewski, Dietmar Popp (red.), Warszawa 2009, s. 893.
• Zabytki techniki województwa śląskiego. Przewodnik po wybranych obiektach, G. Bożek (red.), s.74.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Budynek łaźni, ob. przychodnia zakładowa- Browar nr 1, oprac. P. Wybraniec, Ł. Konarzewski, A. Szewczyk, J. Sperka, 1988.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Zespół zabudowań Browaru Książęcego - Browar nr 1, oprac. P. Wybraniec, Ł. Konarzewski, A. Szewczyk, J. Sperka, 1988.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Zespół zabudowy browaru i gorzelni, ob. budynki mieszkalne i gospodarcze tzw. Kelleraj, oprac. P. Wybraniec, Ł. Konarzewski, A. Szewczyk, J. Sperka, 1988.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Budynek mieszkalny obok warsztatu bednarskiego - Browar nr 1, oprac. P. Wybraniec, Ł. Konarzewski, A. Szewczyk, J. Sperka, 1988.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Budynek parowozowni i kuźnia nr 1, oprac. P. Wybraniec, Ł. Konarzewski, A. Szewczyk, J. Sperka, 1988.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Budynek portierni kołowej- Browar nr 1, oprac. P. Wybraniec, Ł. Konarzewski, A. Szewczyk, J. Sperka, 1988.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Budynki produkcyjne, ob. gospodarcze zabudowy gorzelni/Kelleraj, oprac. P. Wybraniec, Ł. Konarzewski, A. Szewczyk, J. Sperka, 1988.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Budynek produkcyjny browaru i gorzelni ob. mieszkalny/Kelleraj, oprac. P. Wybraniec, Ł. Konarzewski, A. Szewczyk, J. Sperka, 1988.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Budynek smolarni- Browar nr 1, oprac. P. Wybraniec, Ł. Konarzewski, A. Szewczyk, J. Sperka, 1988.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Budynek stolarni z wieżą wodną- Browar nr 1, oprac. P. Wybraniec, Ł. Konarzewski, A. Szewczyk, J. Sperka, 1988.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Budynek bednarni- Browar nr 1, oprac. P. Wybraniec, Ł. Konarzewski, A. Szewczyk, J. Sperka, 1988.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Budynek suszarni młóta, ob. warsztaty- Browar nr 1, oprac. P. Wybraniec, Ł. Konarzewski, A. Szewczyk, J. Sperka, 1988.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Budynek suszarni słodu-Browar nr 1, oprac. P. Wybraniec, Ł. Konarzewski, A. Szewczyk, J. Sperka, 1988.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Budynek ubikacji wozowej, ob. magazyn- Browar nr 1, oprac. P. Wybraniec, Ł. Konarzewski, A. Szewczyk, J. Sperka, 1988.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Budynek warzelni I,II,III, ob. warzelnia I i II- Browar nr 1, oprac. P. Wybraniec, Ł. Konarzewski, A. Szewczyk, J. Sperka, 1988.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Budynek warzelni Nr IV, ob. III- Browar nr 1, oprac. P. Wybraniec, Ł. Konarzewski, A. Szewczyk, J. Sperka, 1988.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Magazyn główny- Browar nr 1, oprac. P. Wybraniec, Ł. Konarzewski, A. Szewczyk, J. Sperka, 1988.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Zespół zabudowy Browaru Książęcego, ob. browaru nr 1- Browar nr 1, oprac. P. Wybraniec, Ł. Konarzewski, A. Szewczyk, J. Sperka, 1988.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa.  Piwnica fermentacyjna tzw. ,,zachodnia’’-Browar nr 1, oprac. P. Wybraniec, Ł. Konarzewski, A. Szewczyk, J. Sperka, 1988.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Portiernia ob. domek dyżurnego piwowara, oprac. P. Wybraniec, Ł. Konarzewski, A. Szewczyk, J. Sperka, 1988.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Warsztat bednarski i magazyn beczek, ob. warsztat energomontażowy- Browar nr 1, oprac. P. Wybraniec, Ł. Konarzewski, A. Szewczyk, J. Sperka, 1988.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Bliźniacze budynki mieszkalne-urzędnicze-Browar nr 1, oprac. P. Wybraniec, Ł. Konarzewski, A. Szewczyk, J. Sperka, 1988.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Willa dyrektora Mullera, ob. budynek administracyjny- Browar nr 1, oprac. P. Wybraniec, Ł. Konarzewski, A. Szewczyk, J. Sperka, 1988.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Zespół budynków słodowni- Browar nr 1, oprac. P. Wybraniec, Ł. Konarzewski, A. Szewczyk, J. Sperka, 1988.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Zespół budynków kotłowni, ob. nieużytkowane- Browar nr 1, oprac. P. Wybraniec, Ł. Konarzewski, A. Szewczyk, J. Sperka, 1988.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Budynek chłodni-Browar nr 1, oprac. P. Wybraniec, Ł. Konarzewski, A. Szewczyk, J. Sperka, 1988.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Budynek garażu samochodów ciężarowych, oprac. P. Wybraniec, Ł. Konarzewski, A. Szewczyk, J. Sperka, 1988.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Budynek hali maszyn Browaru Książęcego- Browar nr 1, oprac. P. Wybraniec, Ł. Konarzewski, A. Szewczyk, J. Sperka, 1988.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Budynek Kaplicy ewangelickiej, ob. warsztaty mechaniczne-Browar nr 1, oprac. P. Wybraniec, Ł. Konarzewski, A. Szewczyk, J. Sperka, 1988.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Budynek kasyna browarskiego, ob. dyrekcja-Browar nr 1, oprac. P. Wybraniec, Ł. Konarzewski, A. Szewczyk, J. Sperka, 1988.
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Budynek kuźni, ob. mieszkalny zespołu zabudowy gorzelni/Kelleraj, oprac. P. Wybraniec, Ł. Konarzewski, A. Szewczyk, J. Sperka, 1988.