Centrum zespołu stanowi dwór szlachecki o cechach klasycystycznych, na rzucie prostokąta, z portykiem kolumnowym. O wartości założenia decyduje zachowany w znacznym stopniu układ parku o charakterze naturalistycznym, z elementami stylu romantycznego wraz z bryłą dworu i malownicze położenie o wysokich walorach krajobrazowych.

Historia

Dokładna data budowy dworu nie jest znana. W 1827 r. w Turzynie był wzmiankowany folwark. Na pocz. XIX w. właścicielami Turzyna, Drochlina i Białej Wielkiej byli Zwierkowscy. W 2. poł. XIX w. Turzyn kupił Adolf Ludwik Schuetz, ówczesny właściciel majątku w Białej Wielkiej koło Lelowa. W tym czasie zapewne ukształtowało się zachowane do dziś założenie dworsko-parkowe. W okresie międzywojennym właścicielem dworu był Adam Antoni Kozłowski. Po wojnie dwór był w użytkowaniu Gminy Lelów, odnowiony w 1956 roku. W 1965 r. został poddany remontowi i pracom adaptacyjnym - w latach 1965-1980 mieściła się w nim szkoła podstawowa, a następnie mieszkania nauczyciela. Od 1999 r. dwór stanowi własność prywatną. Od 2000 r. w budynku były prowadzone prace remontowe. Wykonano m.in. nową więźbę dachową, wyremontowano stropy, zrealizowano przebudowę wnętrz, wykonano wyjście na taras od strony tylnej. W trakcie remontu przywrócono pierwotną formę portyku frontowego, usuwając wtórnie zabudowane ścianki między kolumnami, w elewacjach dodano elementy wystroju architektonicznego podkreślające cechy stylowe: boniowanie w narożach, obramienia okien i drzwi, gzyms nad cokołem i w ścianach szczytowych, ząbkowanie gzymsu w portyku, uzupełniono podstawy i głowice kolumn. Od 2009 r. przy dworze trwały dalsze prace remontowe. W tym czasie wyburzono pozostałości dawnych zabudowań gospodarczych z kamienia wapiennego na terenie parku. W pd.-wsch. części założenia zrealizowano zbiornik wodny, który zastępuje mały staw związany z dawnym założeniem zlokalizowany pierwotnie w pn.-wsch. części po drugiej stronie drogi.

Opis

Zespół dworsko-parkowy znajduje się na pd. wsch. od Lelowa, w pn. części wsi Turzyn, nad rzeczką Białką, w rozwidleniu jej dopływów. Założenie usytuowane jest na wysoko położonym terenie, tworzącym od zach. skarpę nad doliną Białki, od pd. obniża się, przechodząc w bagnisty obszar łąk, od wsch. przylega do drogi prowadzącej przez wieś. Dwór usytuowany jest w środkowej, najwyżej położonej części założenia parkowego, frontem zwrócony do drogi. Teren parku częściowo ogrodzony, z bramą wjazdową przy drodze, skąd do dworu prowadzi w przybliżeniu prostopadle aleja dojazdowa zakończona owalnym podjazdem przed dworem. Pierwotna główna aleja dojazdowa przebiegała prawdopodobnie skośnie w kierunku pn.-wsch. od dworu; na jej przedłużeniu poza granicami założenia, po drugiej stronie drogi, znajdował się niewielki staw (ob. nieistniejący) oraz zabudowania folwarczne na pn. od stawu.

Budynek dworu o cechach klasycystycznych został wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta, z portykiem kolumnowym od frontu. Dwór parterowy, częściowo podpiwniczony, przykryty wysokim dachem naczółkowym. Od pd. do ściany szczytowej przylega niewielka niższa przybudówka kryta dachem wielospadowym. Murowany z cegły, otynkowany. Elewacja frontowa (wsch.) symetryczna, zaakcentowana portykiem kolumnowym, siedmioosiowa, po bokach drzwi wejściowych w portyku dwa niewielkie prostokątne okienka. Portyk przykryty dachem dwuspadowym, wsparty na czterech kolumnach od frontu i dwóch kolumnach przy ścianie budynku. Uproszczone kolumny portyku po rozebraniu wtórnych ścianek otrzymały nowe profilowane głowice z abakusem i bazy na postumentach. Kolumny wspierają wydatny profilowany gzyms wzbogacony podłużnymi ząbkami. Portyk zwieńczony trójkątnym szczytem, pole szczytu obwiedzione gzymsem z wprowadzonym analogicznym ząbkowaniem wzdłuż krawędzi. W elewacjach parteru prostokątne otwory okienne w dodanych współcześnie profilowanych obramieniach, wypełnione oknami drewnianymi, dwudzielnymi, o trzykwaterowych skrzydłach. W elewacjach szczytowych na poddaszu niższe prostokątne okna na osi. W elewacji tylnej (zach.) w miejscu otworu okiennego na osi środkowej wykonane współcześnie szerokie przeszklone drzwi prowadzące na taras. Elewacje zwieńczone profilowanym gzymsem pod okapem, w narożach dodane nieregularne boniowanie, ponad którym wysunięty gzyms od strony szczytów. Wnętrze dwutraktowe, w przybliżeniu symetryczne względem dawnej sieni, z utrzymanym głównym układem konstrukcyjnym.

Park dworski stanowi jednorodny zespół stylistyczny z 2. poł. XIX w. z uzupełnieniami nasadzeń z okresu międzywojennego i późniejszego. Nasadzenia drzew wyznaczają główne kierunki kompozycyjne i widokowe, tworząc wnętrza w ramach zamkniętego układu parku. Jedno z takich wnętrz, wyraźnie zarysowane od strony pd.-wsch. linią drzew, wśród których są jesiony wyniosłe, zostało utworzone przed dworem wokół okrągłego gazonu. Za dworem wzdłuż zach. elewacji znajduje się liniowe nasadzenie z klonów czerwonych. Zwarty drzewostan występuje wzdłuż pn. linii założenia i od strony rzeki. Grupy drzew o dużym znaczeniu historycznym skupiają się w najbliższym sąsiedztwie dworu oraz w pd.-zach. rejonie założenia. We wnętrzu parkowym za dworem oraz w obniżeniu terenu od strony pn. znajdował się sad.

Obiekt niedostępny dla zwiedzających. Własność prywatna.

Oprac. Aleksandra Bednarska, OT NID w Katowicach, 01-12-2015 r.