Wartość i znaczenie zabytku

Zespół dawnego opactwa cysterek w Trzebnicy ma szczególne znaczenie dla historii zarówno Śląska, jak i całej Polski. Kościół, będący jednym z kilku mauzoleów Piastów Śląskich, pomyślany został jako swoisty „pomnik władzy” o programie ideowym odnoszącym się do gloryfikacji boskiego rodowodu władzy świeckiej i stanowi polityczny symbol dążeń monarchicznych swojego fundatora - księcia wrocławskiego Henryka Brodatego. Świątynia pełni ponadto rolę sanktuarium patronki Polski i Śląska, św. Jadwigi Śląskiej.

Zespół dawnego opactwa cysterek w Trzebnicy odznacza się wyjątkowymi wartościami historycznymi i artystycznymi, a także autentycznością substancji. Na szczególną uwagę zasługują późnoromańskie i wczesnogotyckie kamienne detale rzeźbiarsko-architektoniczne pochodzące z pierwszej fazy budowy kościoła oraz kaplica pw. św. Jadwigi - pierwsza na ówczesnych ziemiach polskich w pełni gotycka budowla, będąca pionierską realizacją w stylu gotyku francuskiego. Bardzo wysoki poziom artystyczny reprezentuje również pochodzące z XVI i XVII w. wyposażenie świątyni i klasztoru, którego twórcami byli najwybitniejsi artyści działający ówcześnie na Śląsku.

Historia

Klasztor trzebnicki, ufundowany w 1202 r. przez księcia wrocławskiego Henryka Brodatego i jego żonę - Jadwigę, był pierwszym żeńskim konwentem cysterskim na ziemiach polskich, a jednocześnie jedyną w ówczesnej Europie wielką bazyliką zbudowaną dla cysterek. O wyjątkowej pozycji opactwa, do którego sprowadzono mniszki z Bambergu, świadczy bezpośrednia inkorporacja do cystersów najpierw klasztoru w Pforcie, a następnie w Lubiążu (żeńskie fundacje cysterskie podlegały z reguły jurysdykcji biskupów diecezjalnych). Bogate uposażenie klasztoru, władającego rozległymi dobrami na Śląsku oraz w Wielkopolsce, dało mu silne podstawy ekonomiczne, a to z kolei umożliwiło powołanie filii: w Ołoboku, Oslovan koło Brna, Owińskach koło Poznania i Chełmnie.

Kościół budowany był od 1203 r., a jego uroczyste poświęcenie miało miejsce 25 sierpnia 1219 r. Zgodnie z cysterską regułą, był bezwieżową bazyliką z transeptem. Tuż po kanonizacji Jadwigi w 1267 r., wzniesiono - ufundowaną przez jej córkę ksieni Gertrudę oraz wnuka Władysława księcia wrocławskiego i arcybiskupa Salzburga - kaplicę gotycką, w której złożono ciało świętej. Prawdopodobnie wówczas powstała także zachodnia wieża kościoła. Kolejny etap intensywnych prac w obrębie założenia przypada na 2 poł. XVII i XVIII w.: w latach 1679-80, z inicjatywy ksieni Krystyny Katarzyny Pawłowskiej z Wierzbna przebudowano grobowiec Jadwigi, w latach 1697-1726 trwały prace pod kierunkiem J. G. Kalckbrennera nad nowymi zabudowaniami klasztornymi (wzniesionymi w miejscu zburzonego założenia romańskiego), w połowie XVIII w. przeprowadzono barokizację wnętrza kościoła, a w 1789 r. zbudowano nową wieżę zachodnią oraz przedsionek.

Siedzibę cysterek trzebnickich kilkakrotnie trawiły pożary, niszczona była także przez wojny (wojna trzydziestoletnia) i najazdy (m.in.  husyckie w 1432 r.). W 1810 r. klasztor uległ sekularyzacji. Cenny księgozbiór oraz liczne elementy wyposażenia wnętrz przeniesiono do Wrocławia. W klasztorze stworzono obóz jeniecki, a następnie szpital wojskowy. Od 1817 do 1857 r. na jego terenie działała m.in. przędzalnia wełny. W 1870 r. właścicielami części klasztoru stali się joannici, a w 1889 r. - siostry boromeuszki. Oba zakony urządziły w swych częściach szpitale. Ostatecznie, Rycerze Maltańscy przekazali swój udział boromeuszkom, które oprócz szpitala prowadziły sierociniec i szkołę gospodarstwa domowego.

W latach 30. XX w., podczas prac renowacyjnych odkryto trzy zamurowane średniowieczne portale i wyeksponowano je. Odsłonięcie portalu z przedstawieniem Dawida i Betsabe wiązało się z koniecznością wycięcia fragmentu ściany klatki schodowej z boku fasady kościoła.

Po 1945 r. w Trzebnicy kontynuowano przedwojenną działalność - świątynia pełniła funkcję kościoła parafialnego, część klasztoru zajmowały siostry boromeuszki, natomiast w pozostałych pomieszczeniach ulokowano szpital powiatowy. Po przeniesieniu szpitala wszystkie budynki klasztorne przeszły w posiadanie sióstr, które prowadzą w nich m.in. zakład opiekuńczo-leczniczy.

Opis

W skład historycznego zespołu zabudowań dawnego opactwa cysterek w Trzebnicy wchodzi romański zbarokizowany kościół parafialny pw. św. Bartłomieja Apostoła i św. Jadwigi, późnobarokowy klasztor oraz teren na którym znajdują się budynki pomocnicze.

Kościół parafialny pw. św. Bartłomieja Apostoła i św. Jadwigi jest trójnawową bazyliką z transeptem, prezbiterium zamkniętym absydą oraz zachodnią wieżą na osi budowli. Nad nawami rozpostarto sklepienia krzyżowo-żebrowe, nad nawą główną - sześciodzielne. W części wschodniej kościoła, po południowej stronie prezbiterium, znajduje się trójprzęsłowa, zamknięta pięciobocznie gotycka kaplica pw. św. Jadwigi, której ściany przeprute zostały wysokimi ostrołukowymi oknami.

W obrębie kościoła zachowały się kamienne detale architektoniczne z okresu średniowiecza: służki, bazy, kapitele, zworniki itp. oraz portale z płaskorzeźbami w tympanonach przedstawiającymi: 1) sceny Ukrzyżowania i Koronacji NPM (wczesnogotycki z ok. 1290 r., znajdujący się między kaplicą pw. św. Jadwigi a prezbiterium), 2) grającego na harfie Dawida i Betsabe ze służącą (późnoromański z 1218-30 r., znajdujący się w ścianie fasady, przysłonięty później dostawioną wieżą), 3) Matkę Boską z Dzieciątkiem i adorującymi aniołami (późnoromański z ok. 1250 r., znajdujący się na północnej ścianie transeptu). Reliktem romańskiej świątyni, a zarazem jej najwcześniejszą realizacją, jest także ukończona w 1214 r. sklepiona krypta św. Bartłomieja usytuowana pod prezbiterium.

Zbarokizowane wnętrze kościoła dekorują liczne obrazy autorstwa m.in.: Michaela L. Lukasa Willmanna i Philippa Christiana Bentuma oraz rzeźby Franza Josepha Mangoldta, a ponadto dzieła sztukatorów, snycerzy, pozłotników, złotników, ebenistów, kamieniarzy itd. Wystrój dopełnia secesyjny prospekt organowy z 1903 r. autorstwa Hansa Poelziga. Wewnątrz kaplicy pw. św. Jadwigi usytuowano marmurowy barokowy pomnik nagrobny autorstwa Marcina Bielawskiego z alabastrową figurą półleżącej św. Jadwigi autorstwa F. J. Mangoldta. Przy balustradzie otaczającej nagrobek umieszczono epitafium Karoliny - księżnej legnicko-brzeskiej, ostatniej Piastówny.

Monumentalny klasztor, przylegający do kościoła od strony południowej, składa się z pięciu dwukondygnacyjnych skrzydeł otaczających dwa wirydarze.

Zabytek dostępny