W 1534 r. sejm w Trzebiatowie uchwalił przyjęcie Reformacji w Księstwie Pomorskim. W 1582 r. wichura uszkodziła zwieńczenie wieży. W ciągu XVI i XVII w. stan kościoła uległ znacznemu pogorszeniu. Uszkodzone były mury obwodowe, dachy oraz sklepienie jednej z naw. Uszkodzenia te naprawiono w drugiej połowie XVII w. W 1784 r. zbudowano nowe zwieńczenie wieży. Od lat 20. XIX w. zwracano uwagę na konieczność pilnego remontu kościoła, który był już wówczas w złym stanie. Na razie jednak skończyło się na budowie nowych organów. W 1839 r. zbudowano nowy chór muzyczny, wykorzystując projekt, który sporządził jeszcze w 1825 r. krajowy mistrz budowlany Gottgetreu. W latach 1840-1842 organmistrz Johann Friedrich Schulze z Paulinzelle zbudował nowe organy (poświęcone 29 maja 1842 r.). W 1845 r. wzniesiono mur wokół dawnego cmentarza przykościelnego. W 1854 r. na wniosek superintendenta Neumanna przystąpiono do opracowania projektu restauracji kościoła. Prace te wykonywali powiatowi urzędnicy budowlani z Gryfic – Lawrentz, a następnie kolejno Fessel i Meyer, z którym W 1857 r. architekt Friedrich August Stüler, jako przedstawiciel Wydziału Budowlanego Ministerstwa Handlu  (Abteilung für Bauwesen im Handels-Ministerium) dokonał oględzin kościoła i opracował sprawozdanie o jego stanie wraz z zaleceniami co do remontu. Z dokumentu tego, który przesłany został do Ministerstwa Kultu Religijnego (Cultus-Ministerium) wynika, że kościół był wówczas w bardzo złym stanie. Uszkodzone były sklepienia w pomieszczeniu podwieżowym, w prezbiterium i w południowej nawie, częściowo zniszczone były maswerki okienne. W kościele istniały jeszcze elementy dawnego wyposażenia: barokowy ołtarz, renesansowa ambona, późnogotyckie stalle, a także empory i organy. W posadzce zachowane były płyty nagrobne. Stüler po konsultacjach z władzami powiatowymi zaaprobował przedstawiony projekt, opracował też szkice i niektóre projekty do restauracji kościoła – m.in. do nowego zwieńczenia wieży. Od 1859 r. przy projekcie restauracji kościoła z powiatowym mistrzem budowlanym Meyerem współpracował mistrz budowlany Steinbrück. W 1862 r. po wyjeździe Steinbrücka na Śląsk ciężar wykonywania prac projektowych spadł wyłącznie na Meyera, który jednak od grudnia 1862 r. dokooptował do współpracy kierownika budowy Brunsa. Ten ostatni wykonywał rysunki detali (m.in. przedpiersi empor) zgodnie ze szkicami i zaleceniami Stülera. Gotowy projekt wraz z kosztorysem przesłano rejencji szczecińskiej 16 listopada 1863 r., a w styczniu następnego roku został on przedstawiony do akceptacji kolegium kościelnego i trzebiatowskiego Magistratu. Po uzgodnieniach finansowych w początku lipca 1864 r. rozpoczęto planowane od dawna prace remontowe i restauratorskie, które ukończono w połowie listopada 1867 r. Kierował nimi królewski mistrz budowlany (późniejszy miejski radca budowlany w Szczecinie), Konrad Kruhl. W trakcie prac usunięto niemal cale stare wyposażenie i detal architektoniczny, przekształcając świątynię w formach neogotyckich. Według projektu Stülera zbudowano nowe neogotyckie zwieńczenie wieży z ostrosłupowym hełmem. Naprawiono elewacje uzupełniając ubytki w murze, przemurowano zwieńczenia szkarp, koronę murów i wschodni szczyt nad korpusem nawowym. Wymieniono detal – kształtki w profilowaniu ościeży okien i portali, laskowania okien i maswerki we fryzach. Wyremontowano wnętrze. Zlikwidowano stare krypty grobowe i pochówki pod posadzką, przenosząc szczątki ludzkie na cmentarz. Położono nową ceramiczną posadzkę.  Na tynku pokrywającym ściany i filary namalowano od szablonu wątek ceglanego muru. Podłucza arkad ozdobiono barwną ornamentalną polichromią. Wysklepki pomalowano w kolorze jasnozielonym, ozdabiając je czerwonym ornamentem. Wykonano nowe neogotyckie wyposażenie wnętrza. Ołtarz według projektu Kruhla, oraz ambonę wzorowaną na tej, która znajduje się w kościele w Dąbiu koło Szczecina, wykonał ze sztucznego kamienia rzeźbiarz Koch z Poczdamu. W ołtarzu umieszczono obraz Marii z dzieciątkiem – dzieło Ernsta Degera z Düsseldorfu. Usunięto stare barokowe empory zajmujące całą szerokość naw bocznych i zbudowano na ich miejsce nowe, sięgające do połowy szerokości tych naw (schody prowadzące na empory wykonano z kształtek ceglanych według szkicu Stülera). Usunięto emporę organową z lat 20. XIX w. i zbudowano na jej miejscu nową.  Organmistrz Barnim Grüneberg ze Szczecina przebudował organy, wykonano też nowy neogotycki prospekt organowy. We wnętrzu prezbiterium wykonano neogotyckie stalle, do których budowy wykorzystano policzkowe ścianki stall gotyckich. W nawach ustawiono nowe ławy. Wykonano nowe, witrażowe przeszklenia okien. Trzy witraże figuralne w prezbiterium zostały zrealizowane według projektu pruskiego konserwatora zabytków Ferdinanda von Quasta w berlińskiej firmie Louisa Müllera (środkowy witraż nad ołtarzem ufundował król pruski Wilhelm I). Odbiór wykonanych prac odbył się 16 listopada 1867 r., a uroczyste poświęcenie kościoła przez superintendenta Jaspisa – 19 listopada. Całkowity koszt prac wyniósł niebagatelną sumę około 32,5 tysięcy talarów. W latach 1868-1869 wykonano w miejsce muru z lat 40. XIX w. nowe ogrodzenie cmentarza przykościelnego – częściowo murowane, a częściowo metalowe. Po 2. wojnie światowej kościół przeszedł w ręce katolików i został poświęcony 7 października 1945 r.  W 1986 r. przeprowadzono remont wnętrza – wówczas m.in. odnowiono malowidło na łuku tęczowym do którego dodano nowe przedstawienia. 7 października 1996 abp Marian Przykucki metropolita szczecińsko-kamieński nadał świątyni tytuł Archidiecezjalnego Sanktuarium Maryjnego Macierzyństwa Najświętszej Maryi Panny. W maju 2006 r. obraz Matki Boskiej Łaskawej w głównym ołtarzu kościoła został ukoronowany przez abpa Zygmunta Kamińskiego złotymi koronami.   

Opis obiektu

Kościół usytuowany w północnej części miasta, w kwartale pomiędzy ulicami Jana Pawła II od południowego zachodu, Lipową od północnego zachodu, Henryka Sienkiewicza od północnego wschodu i Juliusza Słowackiego od południowego zachodu. Teren przykościelny wydzielony starym ogrodzeniem, porośnięty przez stare lipy, tworzące od ul. Słowackiego zwarty szpaler.  

Kościół orientowany, gotycki. Trzynawowa, czteroprzęsłowa hala z dwuprzęsłowym trójbocznie zamkniętym prezbiterium i korpusem wieżowym od zachodu równym szerokością korpusowi. Od północy przy prezbiterium prostokątna zakrystia, od północy przy korpusie nawowym kaplica Mariacka. W południowo-zachodnim narożniku korpusu – ośmioboczna wieżyczka schodowa. 

W bryle kościoła wyodrębnione trzy zasadnicze człony, zróżnicowane kształtem i wysokością dachów. Z dolnej partii masywu wieżowego, nakrytej dachami pulpitowymi wyrasta prostopadłościenny trzon wieży, powyżej którego górna ośmioboczna część zwieńczona wysokim ostrosłupowym hełmem. Dachy masywu wieżowego położone w jednej płaszczyźnie z połaciami wysokiego dwuspadowego dachu korpusu. Prezbiterium nakryte dachem znacznie niższym niż dach korpusu, dwuspadowym, z trzema połaciami od strony wschodniej. Północna połać dachu prezbiterium przedłużona nad znacznie niższą zakrystię. 

Kościół murowany z cegły w wątku gotyckim, masyw wieżowy na cokole z głazów granitowych, w narożnikach – ciosy z piaskowca.   Dachy kryte dachówką karpiówką, hełm wieży – ceglany.   

Otwory elewacji – portale i okna zamknięte ostrołukowo. Ściany masywu wieżowego, naw i prezbiterium podzielone gzymsem podokiennym, przeprute dużymi trójdzielnymi oknami. Elewacje wieży na wysokim cokole z profilowanym obramieniem, narożniki wyodrębnione kamiennymi ciosami. Od zachodu główny portal wejściowy o schodkowych profilowanych ościeżach. Oddzielony gzymsem schodkowy szczyt elewacji zachodniej oraz trzon wieży artykułowane dwudzielnymi ostrołukowymi blendami, górna kondygnacja wieży podzielona potrójnymi wąskimi blendami, zwieńczona trójkątnymi szczycikami. Elewacje naw prezbiterium i zakrystii oszkarpowane, narożne szkarpy korpusu nawowego ukośne, co świadczy o wtórności szerokiego masywu wieżowego. Elewacje te pod gzymsem parapetowym i wieńczącym ozdobione ceramicznymi fryzami wnękowymi o motywie czwórliścia. Pod oknami elewacji północnej ostrołukowe wnęki, w pierwszym przęśle od wschodu portal o bogato profilowanych ościeżach. W elewacji południowej narożnik wschodni wzmocniony dodatkowo szeroką masywną przyporą, w jej dolnej części rozmieszczone wnęki od zachodu zamknięta półkoliście, od południa łukiem odcinkowym. W południowym narożniku pomiędzy prezbiterium a wschodni ą ścianą korpusu nawowego – druga wieżyczka klatki schodowej. Wschodni szczyt korpusu nawowego podzielony wąskimi ostrołukowymi blendami. We wschodniej ścianie prezbiterium pięciodzielne okno szersze od pozostałych, do połowy zamurowane. Pod otworami okiennym ceglana dekoracja maswerkowa, w ścianie wschodniej poniżej gzymsu podokiennego wnęka zamknięta łukiem odcinkowym, podzielona dwiema ostrołukowymi arkadami. 

Wnętrze halowe, podzielone ośmiobocznymi filarami z wydzieloną opaską impostową. W ścianach naw bocznych okna rozmieszczone w arkadach pomiędzy którymi półfilary na osiach filarów międzynawowych. Sklepienia gwiaździste, czteroramienne, w nawie głównej i prezbiterium przęsła poprzecznie prostokątne, w nawach bocznych wąskie, wydłużone, w prezbiterium na służkach wiązkowych, w apsydzie sklepienie sześciodzielne. W zakrystii dwa przęsła tworzące wspólnie wzór gwiazdy wpisanej w romb. Pod oknami, na dwóch ścianach zamknięcia prezbiterium wnęki sklepione łukami odcinkowymi. W każdej z nich ostrołukowa arkada o wewnętrznym podziale w kształcie maswerku z dwiema trójlistnie zamkniętymi niszami i rozetą. Na podniebiu łuku tęczowego malowidło przedstawiające wić roślinną, w którą wpisano dwudzielną ostrołukową arkadę z wizerunki proroków starotestamentowych. Przy ścianach naw drewniane neogotyckie empory od zachodu dwukondygnacyjna, z prospektem organowym na górnej kondygnacji, wzdłuż ścian bocznych jednokondygnacyjne. Na łuku tęczowym gotyckie malowidło przedstawiające popiersia proroków starotestamentowych – restaurowane w XIX w. oraz w 1986 r (wówczas dodane nowe przedstawienia świętych polskich). 

Wyposażenie – głównie neogotyckie, z czasów restauracji kościoła w latach 1865-1867. Ołtarz główny i ambona wykonane według projektu Konrada Kruhla  ze sztucznego kamienia przez rzeźbiarza Kocha z Poczdamu. W ołtarzu głównym obraz  Marii z Dzieciątkiem – dzieło Ernsta Degera z Düsseldorfu (1809-1885) – malarza z grupy Nazareńczyków, przedstawiciela katolickiego malarstwa religijnego (replika obrazu „Królowa Niebios” z 1837 r.  znajdującego się w katolickim kościele św. Andrzeja w Düsseldorfie).  Obecnie czczony jako wizerunek Matki Bożej Łaskawej, ukoronowany w 2006 r. Organy –  zbudowane przez Friedricha Schulze w 1842 r. jako instrument o 30 głosach. Przebudowane w latach 1865-1867 przez Barnima Grüneberga ze Szczecina (po zmianie dyspozycji i rozszerzeniu miały 32 głosy). W prezbiterium stalle neogotyckie (z elementami gotyckimi), w nawach neogotyckie ławy i chrzcielnica. Zachowane również policzki renesansowych i barokowych stall kupców, szewców i rękawiczników oraz dwa fragmenty zaplecków z 1. poł. XVII w. – obecnie rozmieszczone na ścianach. Witraże neogotyckie z 1867 r. (w prezbiterium trzy figuralne i dwa ornamentalne), wykonane według projektu pruskiego konserwatora zabytków Ferdinanda von Quasta przez berlińską firmę Louisa Müllera (środkowy witraż ufundowany przez króla Wilhelma I – późniejszego cesarza).  Kamienne płyty nagrobne – m. in. gotycka Arnolda Krampehla (zm. w 1382 r.) oraz barokowe z XVII w. (w posadzce naw i kruchty podwieżowej), trzy drewniane barokowe epitafia (w tym burmistrza Valentina Parcham z jego portretem malowanym olejno na płótnie),  na wieży trzy dzwony: dwa gotyckie – z 1399 r. i z 1515 r. (dzwon „Maria” dzieło ludwisarza Lütke Rose), a także dzwon z 1905 r. 

Dostępność obiektu dla zwiedzających

Obiekt dostępny po uprzednim zgłoszeniu do ks., proboszcza 

Autor noty

Opr. Maciej Słomiński OT NID Szczecin 

Data przygotowania noty

15-05-2020 r.

Bibliografia

•  Architektura gotycka w Polsce pod red. Teresy Mroczko i Mariana Arszyńskiego, część II, Katalog zabytków pod red. Andrzeja Włodarka, Warszawa 1995, Trzebiatów, opr. K. Kalita-Skwirzyńska, s. 245 
•  Bauer M., Die Marienkirche in Treptow an der Rega, „Unser Pommerland“, R. 13, z. 4, 1928, s. 196
• Berghaus H., Landbuch des Herzogthums Pommern und Fürstenthums Rügen, II Th., Bd. VI, Die Kreise Kamin und Greifenberg, Anklam – Berlin 1870, s. 862-880 
• Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019, s. 415-416, 
•  Kalita-Skwirzyńska K., Kościoły farne w Gryficach i Trzebiatowie, dokumentacja historyczna, Szczecin 1978, mps. w WUOZ Szczecin  
• Kalita-Skwirzyńska K., Czternastowieczne hale Pomorza Zachodniego, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” XVIII (1983), z. 1, s. 3-21
•  Kugler F., Pommersche Kunstgeschichte, Baltische Studien A.F., 18(1840), H. 1, s. 70
•  Lemcke H., Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin, H. IV, Der Kreis Greifenberg, Stettin 1914, s. 173-212
•  Lutsch H., Backsteinbauten in Mittelpommern, VIII Pfarrkirchen in Greifenberg i. P. und Treptow an der Rega, Zeitschrift für Bauwesen, XXXIX, H. VI, szp. 203-204
•  Karta zabytku, opr. Ewa Kulesza-Szerniewicz, 1997 r., mps. w WUOZ Szczecin.