W zespole zachowane czytelne nawarstwienia odzwierciedlające przemiany techniki wojennej. Zespół znajduje się w obszarze wpisanym na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO oraz w obszarze  pomnika historii: „Toruń- Stare i Nowe Miasto”. 

Historia

Pierwotnie miasto lokacyjne w obrębie tzw. Wyspy (Werde) otoczone było pasem umocnień drewnian-ziemnych z fosą zasilaną wodami sztucznego kanału Strugi Toruńskiej. Początek budowy murów ceglanych Starego Miasta datowany po 1249 roku, a zamknięcie obwodu pomiędzy 1262 a 1272 rokiem. W pierwszej kolejności wzniesiono pas północny i zachodni, z najstarszym odcinkiem datowanym na lata 1246/9-1262 ulokowanym wzdłuż dzisiejszego placu Rapackiego. Strona wschodnia, zabezpieczana Strugą Toruńską a południowa korytem Wisły, zaopatrzone w fortyfikacje przed końcem XIII wieku. Odcinki z poszczególnych etapów o różnej grubości i typach ganków strażniczych: na murowanych arkadach, nadwieszonych łukach wspartych na konsolach, uskokowych nadwieszkach lub drewniane ganki spoczywające na belkach. W początkach XIV wieku na całej długości, oprócz odcinka nadwiślanego oddzielającego Przedmieście Portowe, dodany czołowy mur niski. Budowa fortyfikacji Nowego Miasta zapoczątkowana tuż po lokacji w 1264 roku i kontynuowana co najmniej do przełomu XIII/XIV wieku. W 1338 roku początek prac przy nowomiejskim murze czołowym. Mury XIII-wieczne, dochodzące do 5,5 m wysokości, o szerokich blankach - około 2,75 m, z otworami strzelniczymi w co drugiej. Późniejsze sięgały wysokością 8-9,5 m. Wschodni mur Starego Miasta zaburzony zespołem fortyfikacji zamkowych na odcinku południowym i zabudowaniami klasztoru dominikanów na północnym. Zachowany po lokacji Nowego Miasta, pełnił rolę umocnień wewnętrznych. Zewnętrzny pas murów otoczony obmurowaną fosą szerokości od 20 do 40 metrów. W fosę zaopatrzony również odcinek murów wewnętrznych. Ponad nią, przed Bramą Paulińską przerzucono murowany most. Typologia i datowanie urządzeń obronnych pozostają nierozstrzygnięte. Przyjmuje się, że wczesne baszty wznoszono co najmniej od początku XIV wieku. Były one niewiele wyższe od murów, wznoszone  na planach prostokątnych, zwieńczone krenelażem, z otwartą elewacją od strony miasta. Baszty z początku XV wieku - Monstrancja, Koci Ogon i Koci Łeb - miały rzuty poligonalne, dostosowane do użycia broni palnej. Podawana ilość baszt średniowiecznych waha się w zależności od źródeł: od 29 do 33 dla Starego Miasta i od 15 do 18 dla Nowego Miasta. Na początku XV wieku mury miejskie, wraz z istniejącymi basztami podwyższono, likwidując krenelażowe zwieńczenia. Otwarte dotychczas baszty zaczęto zamykać od strony miasta ścianami szkieletowymi oraz nakrywać dachami, co wymuszone zostało koniecznością zabezpieczenia materiałów detonujących przed zamakaniem. W 1406 roku Stare Miasto wyposażone było w  osiem bram: od zachodu Brama Starotoruńska (Antique Thor), od północy Brama Chełmińska (Culmer Thor), od wschodu w murze wewnętrznym Brama Palińska (Pauler Thor) u wylotu ulicy Szewskiej i Kotlarska u wylotu ulicy Szerokiej, od południa Brama Mostowa (Veerthor), Łazienna (Schell Thor), Żeglarska (Segeler Thor), Klasztorna (Sancti Spiritus, Grossthor). W tym samym okresie w murach Nowego Miasta znajdowały się cztery bramy: od północnego-zachodu na wylocie ulicy Prostej Prawe Wrota (Gerechtethor), od północnego-wschodu św. Katarzyny (Katharinenthor, Viehtor), od wschodu św. Jakuba (Jacobsthor) i prowadząca na teren przedmurza Garbarska (Gerberthor). Oprócz tego komunikacja z przedmurzem i ternem zamku krzyżackiego odbywała się poprzez furty. Pierwotne bramy miejskie w typie rozbudowanych furt. Obiekty większe analogiczne do zwieńczonych krenelażem baszt zaopatrzonych w przejazdy bramne. Rozbudowa bram od 1. połowy XIV wieku. Z czasem wykształciły się dwa główne typy: bramy wysokie na rzucie zbliżonym do kwadratu i szerokie typu flandryjskiego. Od początku XIV wieku bramy lądowe wyposażane w przedbramia. Brama św. Jakuba z przedramiem zdwojonym, flankowanym dwiema wieżami. Bramy Starotoruńska i Chełmińska zaopatrzone w barbakany. Pierwszy z nich, wznoszony przez mistrzów Anselma i Vinkelczayl’a, do 1429 roku, drugi budowany przez mistrza Lukasa w latach 1448-1452. W 1432 roku przebudowano, wg projektu Hansa Gotlanda, Bramę Mostową przystosowując ją do użycia broni palnej. Zespół murów obronnych naprawiany i modernizowany w okresie nowożytnym, pomimo utworzenia pierścienia umocnień bastionowych. Wewnętrzny pas murów utracił znaczenie obronne po połączeniu Starego i Nowego Miasta w 1454 roku. Baszty adaptowane na spichlerze. W Bramie Paulińskiej od 1482 roku więzienie. Mur wysoki wykorzystany jako tylna elewacja zabudowań o niskim standardzie. Około 1500 roku narożne poligonalne baszty Starego Miasta przekształcono na niskie basteje przystosowane do prowadzenia ostrzału artyleryjskiego. W 1649 roku zlikwidowano niski mur i fosę wschodniego odcinka murów nowomiejskich,  wprowadzając w ich miejsce wał ziemny nadszańca. Poważne uszkodzenia fortyfikacji w 1658 roku, w trakcie odbijania Torunia z rąk szwedzkich. Naprawa zniszczeń od roku 1673. Po zajęciu miasta przez Szwedów w 1703 roku, w celu obniżenia potencjału obronnego miasta likwidacja obydwu barbakanów, rozbiórka znacznego odcinek murów nowomiejskich w rejonie Bramy św. Katarzyny oraz narożnych bastei - Koci Ogon i Koci Łeb, które jednak odbudowano jeszcze w XVIII wieku. W tym samym czasie w istotny sposób przekształcono odcinek wschodni murów nowomiejskich wprowadzając m.in. nowożytne przedramię Bramy św. Jakuba. Po powtórnym włączeniu miasta do Prus po Traktacie Wiedeńskim, przystąpiono do modernizacji fortyfikacji średniowiecznych. Na odcinku południowym wyburzono część baszt, Bramę Łazienną i Żeglarską przebudowano pozostawiając jedynie kurtynowe ściany z przejazdem, Basztę Żuraw połączono ze Spichlerzem Szwedzkim, stanowiącym magazyn twierdzy, i zaopatrzono w urządzenie dźwigowe.  Obniżono i wyrównano koronę murów, w licu wprowadzono pionowe strzelnice oraz dodano ławy strzeleckie upodabniając odcinek nadbrzeżny do muru Carnota. Po upowszechnieniu broni gwintowanej w 2. połowie XIX wieku pierścienie fortyfikacji średniowiecznych i nowożytnych utraciły znaczenie obronne i od 1875 roku przystąpiono do ich likwidacji. W efekcie prac rozebrano wszystkie bramy i baszty pasa zachodniego i północnego Starego i Nowego Miasta, pozostawiając jedynie krótki odcinek od bastei Koci ogon do wylotu ul. Prostej, dwie bramy muru wewnętrznego Paulińską i Kotlarską oraz, dla polepszenia komunikacji z nadbrzeżem, Bramę Łazienną. Na miejscu zewnętrznego pasa umocnień, na wzór ringu, poprowadzono obwodnicę z terenami zielonymi, wokół której w kolejnych latach zaczęto wznosić gmachy publiczne.

Opis

Najlepiej zachowane odcinki fortyfikacji średniowiecznych ciągną się od reliktów zespołu Bramy Starotoruńskiej, na zachodnim skraju średniowiecznego zespołu miejskiego, wzdłuż nadbrzeża wiślanego, skręcając na północ na wysokości Dworu Mieszczańskiego i kontynuując swój bieg wzdłuż ulicy Podmurnej do narożnej bastei Koci Łeb. Dalej ku wschodowi zachowane relikty murów Nowego miasta - odcinki wzdłuż Wałów gen. Sikorskiego, ul. Międzymurze. Pozostałe krótkie odcinki wśród zabudowy ulicy Św. Jakuba oraz na tyłach dawnej infirmerii zamku, na parceli przy ul. Wielkie Garbary. Na zachodnim wylocie ulicy Kopernika relikty zespołu Bramy Starotoruńskiej z rekonstruowanym przyziemiem szyi bramnej i zewnętrznym oblicowaniem fosy barbakanu. Dalej ku południu odcinek muru biegnący do baszty „Krzywa Wieża” z rekonstruowanym XIII-wiecznym blankowaniem oraz fragmentem ganku strzelniczego na odsadzce i drewnianych belkach. Mur od zewnątrz z masywnymi uskokowymi szkarpami. W części między dawną bramą a Krzywą Wieżą, zrekonstruowane przyziemię niezachowanej baszty. Baszta „Krzywa Wieża” pierwotnie otwarta od strony miasta, zamknięta w XV wieku szkieletową ścianą. Czterokondygnacyjna, kondygnacje wydzielone fryzami.  W narożu południowo-zachodnim zrekonstruowany wykusz latrynowy. W XVIII przekształcona na więzienie dla kobiet, w XIX zaadaptowana na cele mieszkalne. Od „Krzywej Wieży” do Bramy Klasztornej odcinek murów przebudowany w okresie nowożytnym (wątek holenderski) i przekształcony  na pocz. XIX wieku, z furtą prowadzącą do bramy Koszar Nadwiślańskich. Brama Klasztorna usytuowana na wylocie ulicy Św. Ducha, wielokrotnie przebudowywana. Pierwotnie tworzyły ją dwie baszty z przejazdem bramnym pośrodku. Przekształcona w XIV i XV wieku, nadbudowana około 1500 roku o jedną kondygnację zaopatrzoną w strzelnice do obsługi broni palnej. Przekształcona na początku i pod koniec XIX wieku. Dalej ku wschodowi mur biegnący do baszty „Gołębnik” partiami naprawianymi na początku XIX wieku. Baszta „Gołębnik” wzniesiona na początku XV wieku ze ścianą północną posadowioną na XIII-wiecznym murze obronnym. Budowana jako zamknięta na całym obwodzie, przystosowana do obsługi broni palnej (m.in. strzelnice dla hakownic), artykułowana od południa blendami z malarskimi, maswerkowymi dekoracjami. Przebudowana w latach 80. XIX wieku - zwiększona liczba kondygnacji do 5, z adaptacją dwóch najwyższych na wojskowy gołębnik pocztowy. W okresie 20-lecia międzywojennego przystosowana do celów mieszkalnych.  Dalszy odcinek murów silnie przekształcony w latach 20 XIX wieku. W miejscu rozebranych baszt wysokie szkarpy. Przy Bramie Żeglarskiej od strony miasta nasyp pełniący funkcję ławy strzelniczej. Brama Żeglarka, na wylocie ulicy o tej samej nazwie, o genezie XIII-wiecznej, przebudowana w XV wieku. Być może jako jedyna z bram wodnych posiadała przedbramię. Mocno przekształcona około 1823 roku. Zredukowana do czołowej ściany kurtynowej z przejazdem, od strony miasta wspartej dwoma masywnymi filarami o dekoracyjnych zwieńczeniach. Pod koniec XIX wieku zaopatrzona w boczne furty przebite w murze obronnym. Odcinki murów między Bramą Żeglarską a wylotem ulicy Łaziennej z czytelnym rysunkiem blankowań z XIII-wiecznego etapu budowy murów. Pomiędzy szkarpami rekonstrukcja przyziemia jednej z baszt. Bieg muru przerwany w szerokości ul. Łaziennej. Istniejąca tu brama została w latach 20. XIX wieku przebudowana analogicznie do Bramy Żeglarskiej, a pod koniec XIX wieku całkowicie rozebrana. Przed basztą „Żuraw”, po zachodniej stronie, płytka kaponiera wprowadzona w trakcie XIX-wiecznej modernizacji systemu obronnego murów.  Baszta zachowana w średniowiecznym narysie, kondygnacje ponad fryzem rąbkowym przebudowane około 1823 roku w celu przystosowania obiektu do roli dźwigu obsługującego znajdujący się na jej tyłach spichlerz będący magazynem prowiantowym twierdzy. Z tego okresu szerokie, zamknięte odcinkowo otwory transportowe w elewacji południowej oraz szkieletowa wystawka dźwigu na poziomie poddasza. We wnętrzu zrekonstruowany bębnowy mechanizm napędowy wciągarki. U wylotu ulicy Mostowej brama o tej samej nazwie. Wzniesiona w 1432 roku przez Hansa Gotlanda. Naroże obiektu zaokrąglone, przystosowane do ostrzału z broni palnej. Jednoprzejazdowa z wysoką wnęką od strony południowej. Zwieńczona krenelażem poniżej którego fryz z dekoracją maswerkową. Od strony miasta elewacja artykułowana trzema ostrołucznymi wnękami, według źródeł również dekorowanymi malarsko. Pierwotnie posiadała wysoki dach czterospadowy wyoblony na stykach połaci. Na początku XIX wieku wyposażona w strop bombowy. Od Bramy Mostowej mur miejski biegnie do narożnej baszty „Wartownia”, będącej częścią systemu obronnego przedzamcza, wtórnie włączonej, po zburzeniu zamku w 1454 roku, w strukturę dworu Bractwa św. Jerzego. Mur na tym odcinku mocno obniżony w stosunku do pierwotnej wysokości, po umocnieniu poprzedzającego go od południa tzw. międzymurza Galla. Mur biegnący na północ od dworu przynależny do systemu obronnego zamku. Wielokrotnie przemurowywany. Na osi ulicy Ciasnej furta o genezie późnośredniowiecznej, wprowadzona po 1484 roku. Dalszy odcinek przekształcony w okresie nowożytnym. Fragmenty muru średniowiecznego zachowane w elewacji zachodniej budynku przy Podmurnej 10. Dalej, do baszty „Monstrancja” ,zachowane średniowieczne fundamentowanie, na którym wzniesiony mur z XIX wieku. Baszta „Monstrancja”, poligonalna, na rzucie ośmiokąta. Wybudowana po 1454 roku. Przystosowana do ostrzały flankowego z użyciem broni palnej i kusz. Kryta dachem namiotowym zrekonstruowanym w latach 50 XX wieku. Konstrukcja murów obwodowych wzmocniona od wewnątrz systemem odsadzek. W licu elewacji południowej i północnej czytelne pasy przewiązania z murami obronnymi.  Na skrzyżowaniu ul. Podmurnej i Szerokiej, pod poziomem gruntu, zachowane relikty zespołu Bramy Kotlarskiej, której obrys eksponowany w nawierzchni deptaka. Na odcinku ulicy Podmurnej, pomiędzy Szeroką a Szewską relikty niskiego muru czołowego zachowane w strukturze ścian obwodowych budynków na tyłach parceli po stronie wschodniej. Pod numerem 26 i 30 zachowane dwie XIII-wieczne baszty na rzucie prostokątów. Pierwotnie otwarte od strony miasta. Podwyższone, zamknięte wtórną ścianą zachodnią i nakryte dachami w XV wieku. W późniejszym czasie zaadaptowane na cele magazynowe i mieszkalne. Na przedłużeniu ulicy Szewskiej, w miejscu dawnej Bramy Paulińskiej, pod poziomem gruntu przęsła średniowiecznego mostu zachowanego w około 35%. Na przęsłach wzniesiony w XVIII wieku budynek czynszowy będący własnością kamlarii miejskiej. Po wschodniej stronie ul. Podmurnej, od skrzyżowania z Szewską do baszty „Koci Łeb” zachowany mur wysoki z licznymi odsadzkami i gniazdami belek stanowiącymi oparcie dla konstrukcji wznoszonych od średniowiecza bud przymurnych. Pod numerem 60 baszta o genezie XIII wiecznej. Zamknięta w XV wieku ścianą szkieletową i nakryta namiotowym dachem. W XVIII wieku przekształcona na spichlerz, zaopatrzony w XIX wieku w żuraw. Około 1911 roku wchłonięta przez kamienicę czynszową. Rekonstruowana w latach 80. XX wieku. Na elewacji północnej zachowany zamurowany otwór drzwiowy prowadzący na ganek strażniczy i negatyw czoła murów obronnych. U wylotu północnego odcinka ulicy Podmurnej, poprzedzona fragmentem muru gotyckiego baszta „Koci Łeb”. Dolna część baszty stanowi okrągłą basteję wybudowaną ok. 1500 roku na miejscu baszty poligonalnej. Pierwsza basteja wysadzona w 1703 roku, odbudowana jeszcze w tym samym wieku. Pod koniec wieku XIX w stanie ruiny. Jej wnętrze służyło jako podwórze z dołem kloacznym. Gruntownie odnowiona i nadbudowana o jedną kondygnację zwieńczoną krenelażem w 1907 roku. W piwnicach zachowane fragmenty naroża XIII-wiecznych murów obwodowych. Fundamenty analogicznej bastei „Koci Ogon” zabezpieczającej północno-zachodnie naroże Starego Miasta zachowane w piwnicy budynku biurowego aresztu śledczego przy ulicy Fosa Staromiejska. Na północny-wschód od baszty „ Koci Łeb” na zapleczu budynków publicznych stojących wzdłuż ulicy Wały Gen. Sikorskiego, zachowany odcinek murów nowomiejskich otaczających teren dawnego klasztoru dominikańskiego. Mury z częściową rekonstrukcją blankowań. Pozostałe odcinki umocnień Nowego Miasta zachowane jedynie fragmentarycznie: po północnej stronie ul. Międzymurze mur z odsadzką ganku strzelniczego, odcinki przy ulicy Św. Jakuba 20 i na tyłach terenu Szkoły Podstawowej nr 1 przy ulicy Wielkie Garbary. W trakcie prac remontowych ulicy Św. Jadwigi odkryto relikty bramy nowomiejskiej, zlokalizowanej naprzeciw Bramy Kotlarskiej, funkcjonującej przed połączeniem obydwu miast. 

Dostęp do zabytku ograniczony. Wszystkie obiekty zespołu dostępne od zewnątrz. W dziełach obronnych lokale gastronomiczne, hotel, mieszkania oraz siedziby instytucji. Relikty baszty „Koci Ogon” sporadycznie udostępniane zwiedzającym. Ze względu na zmieniający się sposób użytkowania należy sprawdzać bieżące informacje na temat danego obiektu.

Oprac. Piotr Dąbrowski, 14.12.2014 r.

Bibliografia

• Gąsiorowski E., Średniowieczne obwarowania Torunia, Toruń 2007.
• Jasiński T.,  Toruń XIII-XIV wieku- lokacja miast toruńskich i początki ich rozwoju (1231-1350), [w:] Historia Torunia, t. I  W czasach średniowiecza (do roku 1454), Toruń 1999.
• Kola R., Urządzenie wyciągowe w baszcie Żuraw w Toruniu, „Inne Oblicza Historii”, wydanie internetowe http://ioh.pl/artykuly/pokaz/urzdzenie-wycigowe-w-baszcie-uraw-w-Toruniu,1018/ dostęp 16.12.2014 r.
• Mikulski K., Problem tzw. „wyspy toruńskiej w świetle źródeł podatkowych z końca XIV i pierwszej połowy XV wieku, „Zapiski Historyczne” 1996, z.1.
• Stankiewicz J., Twierdza Toruń cz. 1, „Zapiski Historyczne: 1972, t. XXXVII, z. 4.
• Tandecki J., Toruń. Historia i rozwój przestrzenny, [w:] Atlas historyczny miast polskich t. I: Prusy Królewskie i Warmia, z. 2: Toruń, Toruń 1995.
• Dąbrowski P., Kucharzewska J., Dokumentacja konserwatorska: Rozwarstwienia architektoniczne murów Bramy Klasztornej w Toruniu, Toruń 2007, w archiwum Miejskiego Konserwatora Zabytków w Toruniu.
• Dąbrowski P., Kucharzewska J., Dokumentacja konserwatorska: rozwarstwienia chronologiczne murów baszty „Gołębnik” w Toruniu, Toruń 2007, w archiwum Miejskiego Konserwatora Zabytków w Toruniu.