Toruń, jedno z pierwszych miast na Pomorzu, powstał w XIII wieku, założony przez zakon krzyżacki jako punkt wyjścia do podboju plemion pruskich i tworzenia państwa krzyżackiego.

Położony na skrzyżowaniu szlaków handlowych między zachodnią i wschodnią Europą, szybko rozwinął się pod względem gospodarczym, odgrywając ważną rolę w związku miast hanzeatyckich.

Wyjątkowo dobrze zachowana osnowa lokacyjna Starego i Nowego Miasta, z regularnym, szachownicowym rozplanowaniem ulic, jest doskonałym przykładem urbanistyki średniowiecznej właściwej dla miast zakładanych na prawie chełmińskim. Utrzymany bez zmian pierwotny podział na kwartały i bloki zabudowy w połączeniu z monumentalnymi bryłami gotyckich kościołów, okazałym ratuszem staromiejskim, ceglanymi spichrzami, basztami, bramami oraz licznymi kamienicami mieszczańskimi, z często oryginalnymi nowożytnymi stropami belkowymi we wnętrzach zdobionymi polichromią, czynią z historycznego centrum Torunia jeden z najbardziej autentycznych i integralnych zespołów architektoniczno-urbanistycznych o średniowiecznym rodowodzie.

Wartość kulturowa miejsca w wymiarze niematerialnym zasadza się na jego związkach z postacią wielkiego astronoma Mikołaja Kopernika.

Historia

W okresie od IX do XIII wieku istniał w miejscu Torunia słowiański gród otoczony wałami, strzegący przeprawy przez Wisłę. Początek miastu dali Krzyżacy - dokument lokacyjny z 1233 roku wystawiony przez mistrza krzyżackiego Hermanna von Salza jest pierwszą historyczną wzmianką o Toruniu.

Z powodu częstych powodzi wkrótce przeniesiono osadę w górę rzeki, w miejsce obecnego położenia Starego Miasta. Okres, w którym tworzyły się zasadnicze elementy zespołu średniowiecznego, był bardzo dynamiczny pod względem rozwoju przestrzennego. W 1264 roku po północno-wschodniej stronie Starego Miasta i istniejącego już zamku krzyżackiego powstało Nowe Miasto z osobnym przywilejem lokacyjnym. Proces wznoszenia zabudowy mieszczańskiej, obiektów użyteczności publicznej, jak i murowanych umocnień obronnych z bramami i basztami trwał do połowy XV wieku. Intensywny rozwój Torunia, od 1280 roku członka Hanzy, wynikał z jego szerokich kontaktów handlowych i gospodarczych. Oba miasta połączono w 1454 roku. Mieszczanie toruńscy powstali w tym czasie przeciw zakonowi krzyżackiemu, dając początek polsko-krzyżackiej wojnie trzynastoletniej. Na mocy II pokoju toruńskiego w 1466 roku Toruń wraz z Prusami Królewskimi został włączony do Rzeczypospolitej. Otrzymane od króla Kazimierza Jagiellończyka przywileje gwarantowały mu prawno-ustrojową niezależność utrzymaną aż do rozbiorów, dzięki czemu - podobnie jak Gdańsk i Elbląg - wyróżniał się na tle innych miast. Toruń bogacił się głównie na handlu wiślanym, składzie soli oraz wielkich dorocznych jarmarkach międzynarodowych.

W 2. połowie XVI wieku na skutek rozszerzania się reformacji Toruń stał się oficjalnie miastem luterańskim. Od 2. połowy XVII wieku z powodu wojen szwedzkich rozpoczął się gorszy okres w historii miasta. Zniszczenia przyniosło zwłaszcza oblężenie szwedzkie z początku XVIII wieku w czasie wojny północnej. Ponadto narastające konflikty między ewangelikami i katolikami doprowadziły w 1724 roku do wydarzeń zwanych „tumultem toruńskim”, którego protestanccy uczestnicy zostali z królewskiego rozkazu surowo ukarani.

Drugi rozbiór Polski w 1793 roku włączył Toruń w skład Królestwa Prus. Jako miasto wówczas przygraniczne, zostało przekształcone w twierdzę. XIX wiek przyniósł zmiany w zespole staromiejskim - powstały nowe obiekty związane z jego funkcją militarną, jak komenda garnizonu, szpital garnizonowy, koszary, arsenały artyleryjskie. II wojna światowa szczęśliwie nie spowodowała zniszczeń na terenie Torunia.

Zabytkowa część miasta z zachowanym średniowiecznym układem urbanistycznym została uhonorowana w 1997 roku wpisem na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Opis

Zespół staromiejski Torunia składa się ze Starego i Nowego Miasta rozdzielonych ruinami zamku krzyżackiego. Jego stosunkowo jednorodna zabudowa obejmuje wysokiej klasy zabytki architektury. Do najstarszych i najcenniejszych obiektów należą:

Ratusz Staromiejski - monumentalna gotycka budowla, powstała etapami w ciągu XIII i XIV wieku, z wewnętrznym dziedzińcem i wieżą w południowo-wschodniej połaci dachu. Jego elewacje na całej długości podzielone są profilowanymi, ostrołukowymi wnękami; narożniki ozdobione wieżyczkami. Projekt podwyższenia o drugie piętro w latach 1602-1605 wykonał prawdopodobnie Antoni van Obberghen, ówczesny budowniczy miejski Gdańska. Przebudowa nie zacierająca gotyckiego charakteru ratusza jest świadectwem uszanowania zastanej formy przez manierystycznego architekta. We wnętrzach zachowane są w kilku pomieszczeniach polichromowane stropy belkowe z XVIII wieku.

Kościół katedralny pw. św. św. Jana Ewangelisty i Jana Chrzciciela - halowy, z wyodrębnionym prezbiterium i masywną wieżą od strony zachodniej, w której znajduje się największy średniowieczny dzwon w Polsce Tuba Dei. Elewacje boczne i ściany kaplic przeprute są wysokimi, ostrołukowymi oknami. We wnętrzu zachowały się fragmenty gotyckich malowideł ściennych, tryptyk w ołtarzu głównym oraz liczne rzeźby, obrazy i epitafia.

Kościół pw. Wniebowzięcia NMP - pierwotnie należał do zakonu franciszkanów. Pozostałościami budynku klasztornego są południowe krużganki włączone w północną nawę kościoła i część skrzydła zachodniego. Wysoką, masywną bryłę budowli urozmaica ażurowy szczyt z trzema ośmiobocznymi wieżyczkami nad prezbiterium. We wnętrzu zachowały się gotyckie polichromie i elementy pierwotnego wyposażenia.

Kościół pw. św. Jakuba - wzniesiony został z fundacji zakonu krzyżackiego jako fara Nowego Miasta. Bazylikowy korpus zdobi masywna, pięciokondygnacyjna wieża od strony zachodniej, zwieńczona parą czterospadowych dachów. We wnętrzu z oryginalnego wystroju zachowały się gotyckie malowidła ścienne. Wyposażenie ma charakter barokowy i rokokowy.

Zamek krzyżacki - pierwszy zamek zakonu na ziemi chełmińskiej, w typie zamku wyżynnego, zbudowany na planie podkowy. Zburzony w trakcie powstania antykrzyżackiego w 1454 roku, funkcjonuje dzisiaj jako trwała ruina, z jedynym dobrze zachowanym elementem - gdaniskiem.

Mury miejskie - wznoszone w latach 1250-1270, w XIV i XV wieku wielokrotnie przebudowywane, w XIX wieku częściowo rozebrane. Składają się z dwóch ciągów, wewnętrznego i zewnętrznego. Najlepiej zachowanym jest ciąg od strony Wisły. Liczne baszty w obrębie murów budowane były w różnych latach: Krzywa Wieża, Gołębnik, Wartownia, Monstrancja, Koci Łeb, Żuraw. Spośród jedenastu bram zachowały się: Mostowa, Klasztorna, Żeglarska.

Zespół kamienic mieszczańskich - powstawał od XV do XIX wieku. Usytuowane szczytowo w stosunku do ulic kamienice są przeważnie trzypiętrowe, z trójosiowymi fasadami. Do ważnych pod względem historycznym należy Dom Kopernika - późnogotycka, zrekonstruowana na podstawie zachowanych fragmentów, uznawana za przypuszczalne miejsce narodzin Mikołaja Kopernika. Obok niej znajduje się kamienica z pocz. XV wieku o jednej z nielicznych nieprzekształconych w późniejszych okresach fasad gotyckich i zachowanym układzie wnętrz. Ciekawym zabytkiem budownictwa mieszkalnego o gotyckiej proweniencji jest Dom Eskenów, przebudowany w XVI wieku na renesansową rezydencję. Najdoskonalszy zaś przykład toruńskiej kamienicy patrycjuszowskiej z okresu baroku to kamienica Pod Gwiazdą z niezwykle bogatą, stiukową dekoracją frontu.

Spichlerze - położone w południowej, nadwiślańskiej części miasta, powstawały od XV do XIX wieku. Większość była wielokrotnie przebudowywana. Najlepiej zachowany gotycki spichlerz ze szczytem rozczłonkowanym blendami usytuowany jest przy ulicy Piekary 4.