Wartość zabytku

Toruń, jedno z pierwszych miast na Pomorzu, powstał w XIII wieku, założony przez zakon krzyżacki jako punkt wyjścia do podboju plemion pruskich i tworzenia państwa krzyżackiego.

Położony na skrzyżowaniu szlaków handlowych między zachodnią i wschodnią Europą, szybko rozwinął się pod względem gospodarczym, odgrywając ważną rolę w związku miast hanzeatyckich.

Wyjątkowo dobrze zachowana osnowa lokacyjna Starego i Nowego Miasta, z regularnym, szachownicowym rozplanowaniem ulic, jest doskonałym przykładem urbanistyki średniowiecznej właściwej dla miast zakładanych na prawie chełmińskim. Utrzymany bez zmian pierwotny podział na kwartały i bloki zabudowy w połączeniu z monumentalnymi bryłami gotyckich kościołów, okazałym ratuszem staromiejskim, ceglanymi spichrzami, basztami, bramami oraz licznymi kamienicami mieszczańskimi, z często oryginalnymi nowożytnymi stropami belkowymi we wnętrzach zdobionymi polichromią, czynią z historycznego centrum Torunia jeden z najbardziej autentycznych i integralnych zespołów architektoniczno-urbanistycznych o średniowiecznym rodowodzie.

Wartość kulturowa miejsca w wymiarze niematerialnym zasadza się na jego związkach z postacią wielkiego astronoma Mikołaja Kopernika.

Historia

W okresie od IX do XIII wieku istniał w miejscu Torunia słowiański gród otoczony wałami, strzegący przeprawy przez Wisłę. Początek miastu dali Krzyżacy – dokument lokacyjny z 1233 roku wystawiony przez mistrza krzyżackiego Hermanna von Salza jest pierwszą historyczną wzmianką o Toruniu.

Z powodu częstych powodzi wkrótce przeniesiono osadę w górę rzeki, w miejsce obecnego położenia Starego Miasta. Okres, w którym tworzyły się zasadnicze elementy zespołu średniowiecznego, był bardzo dynamiczny pod względem rozwoju przestrzennego. W 1264 roku po północno-wschodniej stronie Starego Miasta i istniejącego już zamku krzyżackiego powstało Nowe Miasto z osobnym przywilejem lokacyjnym. Proces wznoszenia zabudowy mieszczańskiej, obiektów użyteczności publicznej, jak i murowanych umocnień obronnych z bramami i basztami trwał do połowy XV wieku. Intensywny rozwój Torunia, od 1280 roku członka Hanzy, wynikał z jego szerokich kontaktów handlowych i gospodarczych. Oba miasta połączono w 1454 roku. Mieszczanie toruńscy powstali w tym czasie przeciw zakonowi krzyżackiemu, dając początek polsko-krzyżackiej wojnie trzynastoletniej. Na mocy II pokoju toruńskiego w 1466 roku Toruń wraz z Prusami Królewskimi został włączony do Rzeczypospolitej. Otrzymane od króla Kazimierza Jagiellończyka przywileje gwarantowały mu prawno-ustrojową niezależność utrzymaną aż do rozbiorów, dzięki czemu - podobnie jak Gdańsk i Elbląg - wyróżniał się na tle innych miast. Toruń bogacił się głównie na handlu wiślanym, składzie soli oraz wielkich dorocznych jarmarkach międzynarodowych.

W 2. połowie XVI wieku na skutek rozszerzania się reformacji Toruń stał się oficjalnie miastem luterańskim. Od 2. połowy XVII wieku z powodu wojen szwedzkich rozpoczął się gorszy okres w historii miasta. Zniszczenia przyniosło zwłaszcza oblężenie szwedzkie z początku XVIII wieku w czasie wojny północnej. Ponadto narastające konflikty między ewangelikami i katolikami doprowadziły w 1724 roku do wydarzeń zwanych „tumultem toruńskim”, którego protestanccy uczestnicy zostali z królewskiego rozkazu surowo ukarani.

Drugi rozbiór Polski w 1793 roku włączył Toruń w skład Królestwa Prus. Jako miasto wówczas przygraniczne, zostało przekształcone w twierdzę. XIX wiek przyniósł zmiany w zespole staromiejskim – powstały nowe obiekty związane z jego funkcją militarną, jak komenda garnizonu, szpital garnizonowy, koszary, arsenały artyleryjskie. II wojna światowa szczęśliwie nie spowodowała zniszczeń na terenie Torunia.

Zabytkowa część miasta z zachowanym średniowiecznym układem urbanistycznym została uhonorowana w 1997 roku wpisem na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Opis

Zespół staromiejski Torunia składa się ze Starego i Nowego Miasta rozdzielonych ruinami zamku krzyżackiego. Jego stosunkowo jednorodna zabudowa obejmuje wysokiej klasy zabytki architektury. Do najstarszych i najcenniejszych obiektów należą:

Ratusz Staromiejski – monumentalna gotycka budowla, powstała etapami w ciągu XIII i XIV wieku, z wewnętrznym dziedzińcem i wieżą w południowo-wschodniej połaci dachu. Jego elewacje na całej długości podzielone są profilowanymi, ostrołukowymi wnękami; narożniki ozdobione wieżyczkami. Projekt podwyższenia o drugie piętro w latach 1602–1605 wykonał prawdopodobnie Antoni van Obberghen, ówczesny budowniczy miejski Gdańska. Przebudowa nie zacierająca gotyckiego charakteru ratusza jest świadectwem uszanowania zastanej formy przez manierystycznego architekta. We wnętrzach zachowane są w kilku pomieszczeniach polichromowane stropy belkowe z XVIII wieku.

Kościół katedralny pw. św. św. Jana Ewangelisty i Jana Chrzciciela – halowy, z wyodrębnionym prezbiterium i masywną wieżą od strony zachodniej, w której znajduje się największy średniowieczny dzwon w Polsce Tuba Dei. Elewacje boczne i ściany kaplic przeprute są wysokimi, ostrołukowymi oknami. We wnętrzu zachowały się fragmenty gotyckich malowideł ściennych, tryptyk w ołtarzu głównym oraz liczne rzeźby, obrazy i epitafia.

Kościół pw. Wniebowzięcia NMP – pierwotnie należał do zakonu franciszkanów. Pozostałościami budynku klasztornego są południowe krużganki włączone w północną nawę kościoła i część skrzydła zachodniego. Wysoką, masywną bryłę budowli urozmaica ażurowy szczyt z trzema ośmiobocznymi wieżyczkami nad prezbiterium. We wnętrzu zachowały się gotyckie polichromie i elementy pierwotnego wyposażenia.

Kościół pw. św. Jakuba – wzniesiony został z fundacji zakonu krzyżackiego jako fara Nowego Miasta. Bazylikowy korpus zdobi masywna, pięciokondygnacyjna wieża od strony zachodniej, zwieńczona parą czterospadowych dachów. We wnętrzu z oryginalnego wystroju zachowały się gotyckie malowidła ścienne. Wyposażenie ma charakter barokowy i rokokowy.

Zamek krzyżacki – pierwszy zamek zakonu na ziemi chełmińskiej, w typie zamku wyżynnego, zbudowany na planie podkowy. Zburzony w trakcie powstania antykrzyżackiego w 1454 roku, funkcjonuje dzisiaj jako trwała ruina, z jedynym dobrze zachowanym elementem – gdaniskiem.

Mury miejskie – wznoszone w latach 1250–1270, w XIV i XV wieku wielokrotnie przebudowywane, w XIX wieku częściowo rozebrane. Składają się z dwóch ciągów, wewnętrznego i zewnętrznego. Najlepiej zachowanym jest ciąg od strony Wisły. Liczne baszty w obrębie murów budowane były w różnych latach: Krzywa Wieża, Gołębnik, Wartownia, Monstrancja, Koci Łeb, Żuraw. Spośród jedenastu bram zachowały się: Mostowa, Klasztorna, Żeglarska.

Zespół kamienic mieszczańskich – powstawał od XV do XIX wieku. Usytuowane szczytowo w stosunku do ulic kamienice są przeważnie trzypiętrowe, z trójosiowymi fasadami. Do ważnych pod względem historycznym należy Dom Kopernika – późnogotycka, zrekonstruowana na podstawie zachowanych fragmentów, uznawana za przypuszczalne miejsce narodzin Mikołaja Kopernika. Obok niej znajduje się kamienica z pocz. XV wieku o jednej z nielicznych nieprzekształconych w późniejszych okresach fasad gotyckich i zachowanym układzie wnętrz. Ciekawym zabytkiem budownictwa mieszkalnego o gotyckiej proweniencji jest Dom Eskenów, przebudowany w XVI wieku na renesansową rezydencję. Najdoskonalszy zaś przykład toruńskiej kamienicy patrycjuszowskiej z okresu baroku to kamienica Pod Gwiazdą z niezwykle bogatą, stiukową dekoracją frontu.

Spichlerze –  położone w południowej, nadwiślańskiej części miasta, powstawały od XV do XIX wieku. Większość była wielokrotnie przebudowywana. Najlepiej zachowany gotycki spichlerz ze szczytem rozczłonkowanym blendami usytuowany jest przy ulicy Piekary 4.

Oprac. Narodowy Instytut Dziedzictwa

Zapraszamy również do przeczytania artykułu na temat Torunia na portalu spotkaniazzabytkami.pl