Historia

Dzieje budowy kościoła Świętojańskiego rozciągają się na prawie trzy stulecia. Rezultatem trwającego od XIII do XV w. procesu budowlanego były kolejne świątynie, których stylistyka ewaluowała w formach gotyckiego trendu architektonicznego. Kościół parafialny Starego Miasta Torunia powstał w czterech głównych etapach budowlanych.

Najstarszy, pierwszy kościół, którego relikty znajdują się w obrębie prezbiterium obecnego kościoła poniżej posadzki, zaczęto wznosić po 1236 r. i funkcjonował kilkadziesiąt lat. Była to budowla jednonawowa, zamkniętą od wschodu trójbocznie, oszkarpowana.                          

Budowę drugiego kościoła (z fundacji zakonu krzyżackiego) rozpoczęto w 1. dziesięcioleciu XIV w. i ukończono w latach trzydziestych XIV w. Powstał wówczas niski, halowy, trójnawowy i trójprzęsłowy korpus na planie kwadratu z prostokątnym chórem i wieżą na przedłużeniu nawy środkowej (określany jako typ hali westfalskiej). Z tego założenia pochodzi obecne prezbiterium, trzy pary filarów nawy oraz dolne partie ścian obwodowych korpusu. 

Trzeci etap to odbudowa świątyni po pożarze miasta w 1351 r. Zasadnicze prace ukończono w 1388 r. a w 1403 r. sfinalizowano odbudowę wieży.    

W czwartym etapie powstała budowla, która ostateczny, zachowany do dnia dzisiejszego kształt uzyskała w XV w. Sporządzono wówczas całościowy projekt, obejmujący przebudowę wszystkich części kościoła, który zrealizowano tylko częściowo. Wzniesiono nowy masyw zachodni z wieżą (poprzednia uległa zawaleniu), której budowę rozpoczęto w 1407 r. - dolną kondygnacje wzniósł mistrz Jakub, wyższe kondygnacje Hans Gotland (1428-1433). Podwyższono kościół do obecnej wysokości, na zrębie starszych murów i filarów, wzniesiono rzędy kaplic przy nawach bocznych, założono gwiaździste sklepienie (mistrz Prokop). W 1500 r. zawisł na wieży dzwon Tuba Dei – Trąba Boża, ważący 7,6 t zdobiony m.in. wizerunkami patronów kościoła. Tuba Dei jest największym gotyckim dzwonem w Polsce. Od 1992 r. został podniesiony do godności katedry. W kościele od wielu lat prowadzone są na szeroką skale prace konserwatorskie i restauratorskie m.in. odnowiono kompleksowo elewacje, dachy, we wnętrzu gwiaździste sklepienia, ściany, filary, odtworzono średniowieczne polichromie i poddano renowacji ołtarze.

Opis

Katedra usytuowana w południowej części Starego Miasta, w kwartale wyznaczonym ulicami: Kopernika, Żeglarska, św. Jana i Łazienną. Czteroprzęsłowy, trójnawowy korpus gotyckiej  świątynia wzniesiono na planie prostokąta z rzędem płytkich kaplic międzyprzyporowych przy elewacjach pn. i pd. Od wschodu do korpusu przylega, trójprzęsłowe, prostokątne prezbiterium.  Od  zachodu na osi kościoła, wieża na planie kwadratu, ujęta dwoma aneksami usytuowanymi na przedłużeniu naw bocznych, do których przylegają kruchty. W północnym narożniku, między korpusem a prezbiterium, prostokątna zakrystia z wąskim składzikiem, w południowym narożniku wieżyczka schodowa. W bryle budowli dominuje czworoboczna wieża nakryta dachem czterospadowym, halowy korpus kryty trzema oddzielnymi dachami dwuspadowymi, znacznie niższe i węższe prezbiterium kryte dachem dwuspadowym.       Kościół wzniesiono z cegły w wątku gotyckim i wendyjskim, na kamiennym cokole, wewnątrz otynkowany (oprócz ścian prezbiterium). W elewacjach kościoła przeważa rytm ostrołucznych otworów okiennych i blend. Elewacje naw bocznych przesłonięte częściowo bryłami kaplic. Elewacja wschodnia prezbiterium, jednoosiowa, z wysokim czwórdzielnym oknem z kamiennym laskowaniem i maswerkiem. Elewacja zachodnia wieży, czterokondygnacyjna, z oryginalną głęboką wnęką i dużymi maswerkowymi oknami szklonymi w ołowiu; na południowej ścianie zawieszona okrągła, metalowa tarcza zegarowa. Wnętrz świątyni podzielone na nawy rzędami filarów. Boczne kaplice otwarte do naw ostrołucznymi arkadami z parami okien. Prezbiterium przykryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym i gwiaździstym (w przęśle środkowym), nawy sklepieniem gwiaździstym (pięcio-, sześcio- i ośmioramiennym).

Wewnątrz zachowane cenne dzieła sztuki średniowiecznej i nowożytnej, m.in. w prezbiterium gotyckie polichromie ścienne z monumentalnymi postaciami patronów świątyni oraz scena Ukrzyżowania połączona z Sądem Ostatecznym, datowane na lata sześćdziesiąte XIV w.; ołtarz główny – tryptyk św. Wolfganga z ok. 1502-1506, wykonany przez warsztat toruński, z barokowym antepedium i gotyckim krucyfiksem z 2. poł. XIV w. wieńczącym ołtarz; brązowa, ryta płyta nagrobna rodziny von Soest;  stalle z 1. ćw. XVI w. W nawach epitafia, ołtarze boczne z XVII i XVIII w. Na ścianie wsch. nawy pn. kamienna konsola z popiersiem Mojżesza z ok. 1390 r. i z kopią Pięknej Madonny – rzeźby z XV w. W Kaplicy Kopernika ołtarz z rzeźbą Zaśnięcie Marii z pocz. XVI w., gotycka chrzcielnica oraz epitafium Mikołaja Kopernika. Organy główne  zbudowane w 1878 r. przez organmistrza Maxa Tetletzkiego z Królewca. Organy boczne na wsch. ścianie pn. nawy kościoła zbudowane w 1688 r. przez toruńskiego organmistrza Mateusza Brandtnera. 

Zabytek dostępny.

Oprac. Marzenna Stocka, OT NID w Toruniu, 15.06.2018 r.