XX w. układem sztolni, chodników, wyrobisk i szybów, które wraz z zachowanymi urządzeniami technicznymi dokumentują działalność górnictwa kruszcowego od k. XV w.

Historia

Dzieje górnictwa w okolicach Tarnowskich Gór sięgają czasów wczesnego średniowiecza, o czym świadczy najstarsza znana wzmianka z 1136 roku. Zorganizowana działalność wydobywcza na tych terenach rozpoczęła się jednak dopiero wraz z odkryciem złóż galeny (ołowiu z domieszką srebra) w k. XV w. i wynalezionej w XVI w. metodzie jej obróbki, związanej z oddzielaniem w płuczce skały płonnej od rudy oraz pozyskiwaniem srebra w trakcie wytopu ołowiu. Skutkiem rozwoju górnictwa na tym obszarze było również powstanie osady, stanowiącej w XVI w. największy na terenach śląsko-krakowskich ośrodek górniczy, przekształcony w 1526 r. w wolne miasto górnicze Tarnowskie Góry. W 1528 r. księże opolski Jan II Dobry nadał ponadto tzw. Ordunek Górny, będący pierwszym polskim zbiorem praw górniczych. Złoża galeny początkowo wydobywano z płytko zalegających pokładów poprzez tysiące drążonych w ziemi szybów. W dalszym etapie eksploatację prowadzono systemem chodnikowym, polegającym na podążaniu za złożem, oraz systemem komorowym, tj. metodą wybierki komorowej. Począwszy od XVI w., wraz z sięganiem po pokłady złóż znajdujące się na niższych poziomach, napotykano na trudności związane ze zjawiskiem nagromadzenia wód podziemnych, wynikającym z usytuowania obszaru Tarnowskich Gór w rejonie niecki geologicznej. Problemowi temu usiłowano zaradzić tworząc zalążek unikatowego w skali światowej, ale wówczas jeszcze niedoskonałego systemu grawitacyjnego odprowadzania wody, polegającego na drążeniu w skale kolejnych sztolni, tj. Daniel (1547 r.), Boży Dar (1566 r.), W imię Pana obiecana (1567 r.), Pomagaj Bóg (1568 r.), Krakowskiej (po 1579 r.), św. Jakuba (po 1602 r.) i Wspomóż Bóg (1695 r.). W poł. XVII w. rozwój górnictwa w rejonie Tarnowskich Gór uległ zahamowaniu w wyniku wyczerpywania się dostępnych złóż galeny. Ponowny jego rozkwit przypadł na k. XVIII w., tj. moment odkrycia nowych złóż galeny oraz galmanu, czyli rudy cynku. W związku z tym w 1784 r. z inicjatywy Fryderyka Antona von Heinitz, pruskiego ministra Departamentu Górnictwa i Hutnictwa, oraz Fryderyka Wilhelma von Redena, dyrektora Wyższego Urzędu Górniczego we Wrocławiu, założono w mieście nowoczesną królewską kopalnię Friedrichsgrube. Efektywne wydobycie złóż stało się możliwe dzięki udoskonalonej metodzie odwadniania kopalni, związanej z uruchomieniem w 1788 r. sprowadzonej z Anglii pierwszej na kontynencie europejskim maszyny parowej, utożsamianej z początkiem ery uprzemysłowienia Górnego Śląska. Ponadto zastany układ sztolni z XVI, XVII oraz pocz. XIX w. uzupełniono o drążoną w latach 1821-1834 r. Głęboką Sztolnię Fryderyk o długości ok. 4,5 km, umożliwiającą eksploatację pokładów z rejonie szybu Staszic oraz odprowadzanie wód podziemnych do rzeki Dramy. Działalność kopalni została zakończona na pocz. XX wieku. Od 1957 r. niewielka część podziemi kopalni wraz z fragmentem Sztolni Czarnego Pstrąga pod parkiem pałacowym w tarnogórskich Reptach udostępniana jest turystom.

Opis

Rozlokowane pod obszarem całego miasta Tarnowskie Góry podziemia kopalni rud srebrnonośnych, położone są na tzw. Garbie Tarnogórskim, zbudowanym z wapieni muszlowych oraz dolomitów kruszconośnych, w których zalegały złoża galeny i galmanu. Podziemia kopalni składają się z labiryntu wyrobisk górniczych o łącznej długości ok. 150 km, powstałych na głębokości od 30 do 70 m od przełomu XV i XVI w. aż po pocz. XX w., w tym licznych chodników, korytarzy, komór, nadsięwłomów, szybów i przypuszczalnie ok. 7,5 tyś szybików. Integralnym elementem założenia jest unikatowy system grawitacyjnego odprowadzania wody, złożony z drążonych w skale od XVI w. sztolni Daniel (1547 r.), Boży Dar (1566 r.), W imię Pana obiecana (1567 r.), Pomagaj Bóg (1568 r.), św. Jakuba (po 1602 r.), Krakowska (po 1579 r.), Wspomóż Bóg (1695 r.), a także Głębokiej Sztolni Fryderyk (1821-1834 r.) z ujściem do rzeki Dramy. Fragmentem ostatniej ze sztolni, o długości 600 m, jest ulokowana pod d. parkiem pałacowym w Reptach tzw. Sztolnia Czarnego Pstrąga, dostępna poprzez XIX-w. szyby Ewa i Sylwester. Niewielka część udostępnionej trasy turystycznej w podziemiach kopalni, rozlokowanej pomiędzy szybem Anioł, Żmija i Szczęść Boże, dostępna jest poprzez zjazd w szybie Anioł, mieszczącym się w pd.-zach. części Tarnowskich Gór, przy ul. Szczęść Boże. Niemniej cennym, naziemnym świadectwem długotrwałej działalności górniczej są licznie występujące na obszarze całego miasta nieużytki poeksploatacyjne, hałdy, warpie, kamieniołomy, niecki, zapadliska, zgrupowane m.in. na obszarze rezerwatu Segiet, zespołu przyrodniczo-krajobrazowego Doły Piekarskie, parku Kunszt, Parku Kulturowego Hałda Popłuczkowa, jak i rekultywowanego na przełomie XIX i XX w. Parku Miejskiego. Do grupy naziemnych obiektów zaliczyć należy również m.in. zabudowę Zakładu Produkcji Wody Staszic oraz ulokowany przy kopalni Skansen Maszyn Parowych.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 14-12-2015 r.