Wieża katedry, widoczna w długiej perspektywie drogi dojazdowej od strony Krakowa, wyznacza kierunek i akcentuje lokalizację centrum miasta.

Historia

Zmiany granic w wyniku trzeciego rozbioru oraz zmiany administracyjne w czasach napoleońskich powodowały zaburzenia, a nawet przerwy w funkcjonowaniu biskupstwa ustanowionego w r. 1786 (papież Pius VI), obejmującego ziemie, które znalazły się w obszarze zaboru austriackiego. Przez krótki czas siedzibą diecezji był Tyniec, a biskupem - były opat benedyktyński. Ostatecznie stolica diecezji została przeniesiona do Tarnowa, co potwierdził bullą Leon XII. Do lat 40. XIX w. w najwyższych władzach przeważał wpływ dostojników i księży Niemców i zgermanizowanych Czechów. Biskupi G. T. Ziegler, F. M. hr. Chotek, F. de Paula Pisztek przybywali do Tarnowa z głębi monarchii habsburskiej. Dopiero w r. 1836 sakra biskupia przypadła Polakowi, F. K. A. Zachariasiewiczowi. Z czasem przeważył duch narodowy i duchowieństwo diecezji w swym posłannictwie łączyło pracę duszpasterską i postawę patriotyczną. Stało się to widoczne zwłaszcza w latach 1846 i 1848. Tarnowski biskup J. G. Wojtarowicz był jedynym z włodarzy diecezjalnych w Galicji usuniętym z urzędu przez władze austriackie z przyczyn politycznych, ze względu na zaangażowanie narodowe w r. 1848. W 1986 r. diecezja tarnowska uroczyście obchodziła jubileusz 200-lecia istnienia.

Opis

Dawna kolegiata, od 1786 r. katedra tarnowska, to świątynia gotycka z XIV w., wielokrotnie przebudowywana; początkowo jednonawowa, z czasem obudowana kaplicami, w XIX w. przekształcona w bazylikę. Kościół jest orientowany, trzynawowy (w latach 1810-1816 przebudowany z kościoła jednonawowego poprzez scalenie z nawą kaplic i przedsionka) z wydłużonym prezbiterium zamkniętym trójboczną absydą. Wieża (72 m. wysokości), dominująca w panoramie miasta pochodzi z lat 1494-1514; została nadbudowana i przekształcona w stylu neogotyckim w latach 1889-1897 (w 1898 r. ozdobiona koroną na pamiątkę 50. rocznicy jubileuszu rządów Franciszka Józefa I). We wnętrzu bogate wyposażenie i cenny detal architektoniczny. Zwracają uwagę gwiaździste sklepienia gotyckie dawnych kaplic; najcenniejszym zabytkiem gotyckim jest portal kruchty południowej, wykonany po 1505 r. i wzorowany na rycinie A. Dürera. Rzeźbiarska dekoracja w archiwolcie portalu przedstawia Chrystusa Bolesnego z Matką Bożą i św. Janem Ewangelistą oraz aniołami z narzędziami Męki Pańskiej. Widoczne sylwety lisa i niedźwiedzia wiążą się symbolicznie z ideą odkupienia. Z epoki gotyku przetrwały ponadto stalle kanonickie z XV/XVI w. - zabytek snycerki. Wśród elementów wyposażenia na uwagę, ze względu na ponadregionalne znaczenie, zasługuje zespół nagrobków rodu Tarnowskich oraz monumentalny nagrobek Ostrogskich. Kamienne nagrobki przyścienne prezentują różne fazy sztuki renesansowej, manierystycznej i barokowej, a nagrobek Barbary z Rożnowa jest unikalnym przykładem przełamywania tradycji gotyckiej przez renesansowe wzory włoskie. Nagrobek, wykonany po r. 1517, przedstawia postać kobiecą, leżącą, w otoczeniu architektonicznego obramowania. Odmienny w wyrazie jest nagrobek Barbary z Tęczyńskich Tarnowskiej, uważany za jedno z piękniejszych przedstawień kobiety w plastyce renesansowej. Autorem rzeźby, wykonanej ok. 1527-1530, jest prawdopodobnie Bartłomiej Berrecci, włoski artysta tworzący m.in. na Wawelu. Architektoniczne obramowanie nagrobka pochodzi z warsztatu Jana Marii Padovano. Z warsztatem Berrecciego łączone są również nagrobkowe rzeźby Janów Tarnowskich z ok. 1530. Wielkością i ekspresją przewyższają wszystkie pozostałe nagrobki katedry dwa, umieszczone naprzeciw siebie, monumenty poświęcone hetmanowi Janowi Tarnowskiemu i rodzinie Ostrogskich. Nagrobek hetmana i jego syna Jana Krzysztofa Tarnowskiego jest dziełem Jana Marii Padovano z lat 1561-1570. Piętrowa kompozycja z bogatą dekoracją rzeźbiarską zawiera wątki vanitatywne i triumfalne, przedstawiono tu bowiem m.in. ilustracje zwycięstw militarnych hetmana. Nagrobek Ostrogskich należy do późniejszej epoki stylowej - jest przykładem dzieła manierystycznego. Powstał w latach 1612-1620, prawdopodobnie w pracowni Wilhelma van den Blocke współpracującego z Janem Pfisterem. Nagrobek jest wykonany z wielobarwnych marmurów i alabastru. Skarbiec katedralny przechowuje wśród innych precjozów niezwykle cenne dzieła średniowiecznego złotnictwa, częściowo pochodzące z opactwa tynieckiego. Za najbardziej wartościowe uchodzą srebrne kielichy gotyckie z ok. 1480 r. i krzyż relikwiarzowy, zdobione emalią. Na wyróżnienie zasługują ornaty z końca XV w., zdobione bogatym haftem figuralnym.

Zabytek dostępny po nabożeństwach (niedziela 6.00, 7.30, 9.00, 10.30, 12.00, 15.00, 16.30) oraz po uzgodnieniu z kancelarią.

Oprac. OT NID w Krakowie, 12.11.2014 r.