Rozwój Tarnowa związany był z położeniem u zbiegu szlaków handlowych z Wrocławia na Węgry oraz z Krakowa na Ruś. Było to duże centrum handlu i rzemiosła. Niestety w II poł. XVII w. rozpoczął się upadek gospodarczy, związany z pożarami i zarazami nawiedzającymi miasto oraz ze zniszczeniami wojennymi, m.in. w czasie potopu szwedzkiego (1655–1660). Dopiero w tym okresie zezwolono kupcom żydowskim na liczniejsze osiedlenie się w obrębie miasta; które miało na celu pobudzenie wzrostu gospodarczego. Gdy w 1772 r. Tarnów znalazł się w zaborze austriackim, zamieszkiwało tu 1200 Żydów.

W latach 80. XVIII w. założono szkołę żydowską, której pierwszym rektorem został Naftali Herz Homberg. W XIX w. istniał szpital żydowski oraz powstała druga szkoła. W tym okresie, gdy Tarnów przekształcał się w znaczący ośrodek przemysłowy i kulturalny, Żydzi zajmowali całą wschodnią część miasta, zwaną Grabówką, a także Rynek i kilka przyległych ulic.

W latach 90. XIX w. Tarnów stał się centrum ruchu syjonistycznego. Sprowadzano wtedy z Palestyny duże ilości wina i koniaku do miejscowych sklepów, a zyski przeznaczano na cele towarzystw kolonizacyjnych. W 1897 r. Abraham Salz utworzył stowarzyszenie Ahawat Syjon (hebr. Miłość Syjonu), które miało doprowadzić do założenia nowego osiedla w Palestynie. W 1908 r. ukończono budowę Nowej Synagogi, zwanej Jubileuszową. W 1910 r. powstało stowarzyszenie Safa Berura, które założyło w mieście bibliotekę, liczącą ok. 20 tys. książek w języku polskim, hebrajskim, jidysz i niemieckim.

W okresie międzywojennym nastąpił dalszy rozwój przemysłu w Tarnowie, m. in. maszynowego, elektrotechnicznego i chemicznego. W latach XX w. mieszkało tu ok. 15 tys. Żydów. Choć w międzywojniu trwała liczna emigracja do Palestyny, to tuż przed wybuchem II wojny światowej liczebność Żydów w Tarnowie wynosiła ok. 25 tys. osób. Znaczna część przynależała do miejskiej elity intelektualnej i kulturalnej.

W 1939 r. Tarnów znalazł się pod okupacją niemiecką. Niemcy spalili i wysadzili synagogi oraz domy modlitw. W 1941 r. utworzyli duże getto, w którym zamknęli ok. 40 tys. Żydów z Tarnowa, okolic oraz zagranicy. W 1942 r. część z nich zamordowano na ulicach miasta, na cmentarzu żydowskim oraz w lesie w Zbylitowskiej Górze. Pozostałych wywieziono do niemieckich nazistowskich obozów zagłady w Bełżcu i Auschwitz-Birkenau.  W czasie ostatecznej likwidacji getta w 1943 r. niemieckie władze okupacyjne dokonały dalszej eksterminacji ludności żydowskiej; część Żydów zabito na miejscu, a pozostałych wywieziono do niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego w Płaszowie i obozu pracy przymusowej w Szebniach.

Opis

Cmentarz żydowski w Tarnowie zajmuje teren pomiędzy ul. Szpitalną, Starodąbrowską i Słoneczną (działka nr 54, obręb 0105) – wejście znajduje się od ul. Szpitalnej. Należy do najcenniejszych w Polsce, a jego wpis do rejestru zabytków nastąpił 28.09.1976 r. pod numerem A-22. Jest to nekropolia czynna, udostępniona dla zwiedzających.

Cmentarz należy do najstarszych żydowskich nekropolii w Polsce. Dokładna data założenia nie jest znana. Na podstawie zachowanych materiałów źródłowych można zakładać, że istniał już w 1581 roku. Założono go poza miastem, na terenie wsi Pogwizdów. Na przestrzeni wieków jego powierzchnia była sukcesywnie powiększana. Podczas I wojny światowej na cmentarzu chowano ciała żołnierzy poległych podczas walk w okolicach Tarnowa.

Podczas okupacji w okresie drugiej wojny światowej na rozkaz Niemców część macew wyrwano i wykorzystano do utwardzenia drogi i chodników; pomimo to zachowała się większość. W latach Zagłady cmentarz stał się miejscem masowych egzekucji. Niemcy rozstrzelali tu tysiące Żydów. Szacuje się, że w zbiorowych grobach spoczywa około 3 tys. ciał zgładzonych na cmentarzu oraz zmarłych i zabitych w getcie. Na terenie cmentarza znajdują się także indywidualne groby ofiar.

Oryginalna brama wejściowa, przez którą przeszły setki Żydów prowadzonych na śmierć, znajduje się od 1991 r. w Muzeum Holokaustu w Waszyngtonie. Oryginał zastąpiono kopią. Przy wejściu znajduje się wzniesiony w początkach XX w. dom przedpogrzebowy. W jego wnętrzu zachował się kamienny stół, służący do rytualnej ablucji zwłok.

Do dziś na powierzchni 3,2 ha zachowało się ok. 3 tys. nagrobków (z badań georadarem wynika, iż liczba pochówków wynosi 11 tys.). Najstarszy upamiętnia kaznodzieję i znawcę kabały Chaima syna Icchaka, zmarłego w dniu 5 szewat 5437 r. (08.01.1677). Na cmentarzu znajduje się także ciekawy zespół nagrobków z XVIII wieku. Na terenie nekropolii obok tradycyjnych macew można odnaleźć także nagrobki w formie przypominających sarkofagi tumb, ściętych trójkątów zwieńczonych przypominającymi odwrócone szyszki sterczynami, obelisków, kolumn oraz rozbudowane nagrobki typu architektonicznego. Stanowią one kamienny zapis zróżnicowania społeczności tarnowskich Żydów oraz procesu przenikania kultur.

W 1946 r. Dawid Beckert ustawił na cmentarzu pomnik, do budowy którego wykorzystał złamaną kolumnę pochodzącą z ruin Nowej Synagogi w Tarnowie. Pod kolumną na granitowej tablicy wyryto napis w językach hebrajskim i polskim: „Tu spoczywa 25 000 Żydów wymordowanych bestialsko przez zbirów niemieckich w czasie od 11.VI.1942 roku do 5.XI. 1943 roku". U góry tablicy wyryty jest napis hebrajski – cytat z wiersza Nachmana Bialika: „A słońce świeciło i nie wstydziło się".

W sierpniu 1987 r. cmentarzem zainteresowała się Fundacja Rodziny Nissenbaumów. W lutym 1989 r. została zawarta umowa w zakresie odbudowy muru, w sierpniu tego samego roku rabin Aaron Teitelbaum zwrócił się do Fundacji z prośbą o zajęcie się cmentarzem. W lutym 1988 r. powstał w Tarnowie Komitet Opieki nad Zabytkami Kultury Żydowskiej w Polsce, z którego inicjatywy prowadzone są prace porządkowe i renowacyjne na cmentarzu. Odnowiono ogrodzenie, a od 2000 r. cmentarz jest systematycznie czyszczony. Szeroko zakrojone prace konserwacyjne przeprowadzono zwłaszcza w latach 2017–2019. Objęły one m.in. odtworzenie alejek poprzez wykonanie utwardzonej nawierzchni, restaurację i konserwację ogrodzenia, konserwację i restaurację domu pogrzebowego oraz dostosowanie go do celów ekspozycyjnych. Dla wygody zwiedzających umieszczono tablice, omawiające poszczególne części cmentarza. Ciągle dokonywane są nowe odkrycia – w 2023 r. znaleziono kolejne 100 macew z XIX w.; znajdują się one w najbardziej oddalonej od wejścia części nekropolii.

Oprac. Magda Lucima

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.