Spośród ok. 30 obiektów, które niegdyś pracowały na rzece, ob. można podziwiać kilka zachowanych w bardzo dobrym stanie. Najpiękniejsze znajdują się w Talarze, Baryczy, Zielęcicach, Woli Marzeńskiej, Brzeskach i Kozubach.

Historia

Pierwsze wzmianki o zagrodzie w Talarze pochodzą z pocz. XVI w. Pierwotnie istniała tutaj kuźnia poruszana siłą wody. O młynie wspomina się w dokumentach z 1568 roku. Budynek młyna i pozostałe urządzenia są położone w linii grobli ziemnej piętrzącej wody rzeki Grabi. W groblę wbudowano kamienno-betonowy jaz z upustem jałowym i dwoma upustami roboczymi z komorami turbin. Nad jazem znajduje się most drogowy - pierwotnie drewniany, ob. wzniesiony z dźwigarów stalowych, z jezdnią z dyli drewnianych. Budynek młyna znajduje się po południowej stronie młynówki. Po jej północnej stronie stoi młynek-kaszarnia, prawdopodobnie wybudowany w pierwotnej lokalizacji młyna. Każdy obiekt ma własną siłownię wodną. Młyn - wzniesiony w końcu XIX w. - tradycyjnie był napędzany przez podpiętrzone wody rzeki Grabi. Woda poruszała kołem, z którego przez zespół transmisyjny (złożony z koła palecznego i cewia) napęd był przekazywany na złożenie kamieni młyńskich. U schyłku XIX w. właścicielem gospodarstwa młynarskiego został Kazimierz Fiszer. W posiadaniu rodziny Fiszerów młyn pozostał do końca lat 30. XX w. Oni zbudowali ob. obiekt, starszy zaś - młynek - przystosowali do produkcji kaszy. Przed I wojną światową koło podsiębierne zastąpiono turbiną. Na jazie między budynkami, na starych kamiennych fundamentach, wzniesiono dwie komory, w których zamontowano turbiny wodne systemu Francisa. Turbiny te następnie zmodernizowano, wprowadzając kierownicę wirnika, co umożliwiało regulację przepływu wody przez wirnik. Napęd z turbiny przez przekładnie zębate był przekazywany na wał główny bębni pasowej, następnie zaś przenoszony stąd na wszystkie urządzenia i maszyny młyńskie (napęd zespolony). W czasie II wojny światowej młyn pracował pod zarządem Niemca Mecka. Po wojnie majątek młynarza, na który składało się 79 ha ziemi i młyn, upaństwowiono. Młyn był dzierżawiony od gminnej spółdzielni przez młynarzy: Wypycha, Tuszyńskiego i Łytkę. W 1952 r. turbinę wymieniono na większą (o układzie i konstrukcji analogicznych jak poprzednia), o numerze fabrycznym 1265, zbudowaną w Fabryce Maszyn Radomsko (dawna fabryka Kryzla i Wojakowskiego). Od 1971 r. młyn pracował z napędu silnika elektrycznego. W maju 1995 r. zaprzestano produkcji z powodu jej nieopłacalności. Obecnie młyn jest własnością prywatną, właściciele organizują w jego wnętrzu izbę regionalną. Młyny były połączone drewnianym mostem, który w 2011 r. uległ zarwaniu. Zastąpiono go nowym - betonowym. Młynek wzniesiono w poł. XIX wieku. Po pożarze, jaki strawił całą zagrodę młyńską w 1881 r., został odbudowany. Wiadomo, że do końca lat 30. XX w. należał do Józefa Fiszera. Po II wojnie światowej w budynku zamontowano prądnicę, która dostarczała prąd o napięciu 100 V sąsiednim gospodarstwom. W 1949 r. został upaństwowiony. Młynek był czynny do 1965 roku. Później pełnił funkcję magazynu.

Opis

Zespół młyna wodnego zlokalizowany na rzece Grabi w miejscowości Talar (niegdyś fragment wsi Ldzań, będącej osadą młyńską). Młyn jest budowlą drewnianą, wolno stojącą, wzniesioną na planie prostokąta, trzykondygnacyjną, z piwnicą i użytkowym poddaszem. Młyn wybudowano na fundamencie z kamieni polnych łączonych betonem. Na osi dłuższego boku przez środek posadowienia przebiega ława fundamentowa. Na kamieniach fundamentu, pod przyciesiem, na całym obwodzie znajduje się pas cegieł w układzie główkowym na sztorc. Przyciesie wykonano z bierwion dębowych łączonych na zamek, ściany - w konstrukcji mieszanej. W narożnikach zastosowano konstrukcję wieńcową z węgłami na „jaskółczy ogon”. Otwory osadzone w konstrukcji sumikowo-łątkowej. Narożnik południowo-wschodni od zewnątrz, na wysokości drugiej i trzeciej kondygnacji, wzmocniony lisicami. Ściany szczytowe poddasza oszalowane deskami na styk. Więźba dachowa wykonana w konstrukcji krokwiowo-płatwiowej. Jęty wsparte na słupach z ryglami i zastrzałami. Krokwie u góry łączone na nakładkę, kołkowane. Dach dwuspadowy, kryty papą na deskowaniu. Okap mocno wysunięty przed lico ścian, wsparty na rzeźbionych zastrzałach. Strop belkowy, nagi z podciągiem. Belki stropu i podciąg fazowane. Podłogi wykonano z desek sosnowych układanych na styk. Schody wewnętrzne jednobiegowe, drewniane. Drzwi frontowe drewniane, dwuskrzydłowe, deskowe, opierzane z zewnątrz w jodełkę. Krawędzie listew profilowane. Drzwi umieszczono na wstęgowych zawiasach i zaopatrzono w zamek skrzynkowy. Klamka i szyld kowalski osadzone w futrynie. Okna dwuskrzydłowe, sześciopolowe, pojedyncze, osadzone w futrynach. W budynku utrzymano wszystkie urządzenia do przemiału żyta, zachowano także system przeniesienia napędu z wałem głównym i przystawkami pędni pasowych. Mimo że od wielu lat młyn pracował z napędu silnika elektrycznego, w komorze pozostawiono kompletną turbinę wodną (wirnik z wałem pionowym, kierownica z łopatkami, regulator mechaniczny kierownicy i przekładnia obrotów z wału pionowego na wał poziomy, zamknięcie wlotu do komory turbiny). Wał pionowy turbiny jest zakończony kołem o stożkowym układzie drewnianych zębów skierowanych ku dołowi. Drewniane zęby koła zazębiają się z kołem zębatym osadzonym w poziomym wale. Wał poziomy, osadzony w dwóch łożyskach ślizgowych, prowadzi do budynku produkcyjnego młyna, gdzie przez podobną przekładnię stożkową napędza główny wał napędowy długości 13 m. Wał ten - podstawowy element systemu napędowego młyna - jest prowadzony wzdłuż ściany równoległej do osi rzeki i osadzony na sześciu łożyskach ślizgowych, przymocowany do drewnianych belek podporowych. Na wale pędni głównej zamocowano dziewięć kół pasowych średnicy 1,3 m i jedno sprzęgło dzielące. Wał jest zakończony żeliwnym kołem o zębach w układzie stożkowym, służącym do przejmowania obrotów z turbiny. Przy pędni głównej na stalowych prowadnicach umieszczono silnik elektryczny, napędzający przez przekładnię pasową pędnię główną. Obroty z pędni głównej były przekazywane na poszczególne maszyny za pośrednictwem układu złożonego z wału głównego i przystawek pędni. W młynie zachowano kompletny układ przeniesienia napędu. Pędnia główna długości 12 m, podwieszona pod stropem poddasza, składa się z wału średnicy 50 mm, na którym osadzono 14 kół pasowych średnicy 340 mm. Pędnia główna jest mocowana do stropu za pośrednictwem dziesięciu łożysk ślizgowych. Układ napędowy uzupełniają trzy przystawki pędni: przystawka średnicy wału 45 mm i długości 3 m z trzema łożyskami ślizgowymi i trzema kołami pasowymi średnicy 340 mm, przystawka pędni średnicy wału 40 mm i długości 6 m z pięcioma łożyskami ślizgowymi i ośmioma kołami pasowymi średnicy 340 mm, przystawka pędni średnicy wału 40 mm i długości 2 m z dwoma łożyskami i trzema kołami pasowymi średnicy 340 mm. Pędnie pasowe mają zdekompletowane pasy napędowe o zróżnicowanym stanie technicznym. Turbina miała moc ok. 80 KM. Młynek jest budynkiem drewnianym, dwukondygnacyjnym, z piwnicą i użytkowym poddaszem, wzniesionym na fundamencie z kamienia polnego spajanego betonem. Od południa przylega do niego turbinownia posadowiona na betonowym fundamencie. Ściany w konstrukcji mieszanej: wschodnia i południowa na wysokości parteru sumikowo-łątkowe i zrębowe w węgłach, wyżej - szkieletowe pokryte szalunkiem z listwami nabijanymi na łączeniach, wschodnia i północna przez dwie kondygnacja w konstrukcji mieszanej - sumikowo-łątkowej i wieńcowej w węgłach. Ściany szczytowe poddasza szalowane deskami na styk. Stropy drewniane, nagie, ułożone na belkach opartych na ścianach zewnętrznych budynku. Budynek przekryty dachem dwuspadowym o drewnianej konstrukcji krokwiowej. Krokwie łączone jętami, wspartymi w miejscach łączenia na ramach stolcowych z zastrzałami. Do obiektu od południa, od strony młynówki, przylega pomieszczenie siłowni z dachem pulpitowym. Jego fundamenty są wykonane w konstrukcji betonowej i stanowią otwartą komorę, w której wnętrzu znajduje się turbina systemu Francisa. Nad komorą wzniesiono w konstrukcji szkieletowej parterowy budynek siłowni. Ściany szalowane pionowymi deskami na styk .

Zabytek dostępny. Obiekty można zwiedzać w okresie wiosenno-letnim w soboty i niedziele.

Oprac. Agnieszka Lorenc-Karczewska, OT NID w Łodzi, 08.09.2014 r.