Historia

Początki Szubina giną w przysłowiowej pomroce dziejów. Miejscowość jako własność rycerską wzmiankowano w XIV wieku, miasto zaś dopiero w 1458 roku. Mimo to datę założenia miasta określić można na lata 1365-1370 i związać z osobą Sędziwoja Pałuki, piszącego się z Szubina, gdyż właśnie tam mieściła się jego główna rezydencja. Parafia szubińska jest starsza od miasta. Ufundowano ją najpóźniej w 1. połowie XIV wieku, albowiem miejscowy kościół parafialny uposażony był wsią Wieszki koło Nakła, a darowiznę tejże wsi na rzecz owego kościoła potwierdzili kolejno Władysław Łokietek i Kazimierz Wielki. Po lokacji miasta na prawie niemieckim kościół parafialny usytuowano przy rynku, czyli przy obecnym placu Kościelnym. Z braku źródeł trudno rozstrzygnąć, czy świątynia miejska była pierwotnie drewniana, czy od razu murowana, czy zatem obecny budynek kościoła św. Marcina pochodzi już z XIV stulecia, czy dopiero z wieku następnego? Wziąwszy pod uwagę błyskotliwą karierę urzędniczą i idącą za tym zamożność Sędziwoja Pałuki z Szubina (aktywnego w latach 1357-1403), budowniczego gotyckiego zamku szubińskiego, opowiedzieć się można za wiekiem XIV. Jakkolwiek było, do gotyckiego kościoła dobudowano na przełomie XVI i XVII wieku okazałą kaplicę manierystyczną, zwaną Jagiellońską. W XVII-XVIII wieku zasklepiono nawę i zakrystię, które wcześniej miały stropy drewniane. W 1840 roku świątynię uszkodził pożar. Odbudowano ją i zapewne nieco rozbudowano 2 lata później, a w 1862 roku nadbudowano gotycką wieżę. Kościół kilkakrotnie odnawiano (m.in. w 1960 roku).   

Opis

Kościół jest orientowany, murowany z cegły o układzie gotyckim, z licznie użytą zendrówką w dolnej strefie murów oraz otworami maculcowymi w strefie górnej. Dwuprzęsłowe prezbiterium ma zamknięcie trójboczne. Od północy do jego przęsła wschodniego przylega prostokątna zakrystia, zakończona od wschodu trójboczną absydą; obok, do przęsła zachodniego, dostawiono niewielką przybudówkę, zapewne z XIX wieku. Od południa przy zachodnim przęśle prezbiterialnym ulokowano kruchtę, wzniesioną być może w XIX wieku. Trójprzęsłowa nawa jest szersza i wyższa od prezbiterium. Przy niej, od północy, przy przęśle środkowym usytuowano kwadratową kaplicę, a od zachodu, na osi kościoła - kwadratową wieżę. W narożniku południowym między wieżą a nawą umiejscowiono wieloboczną kruchtę, z której dojście na chór muzyczny. Prezbiterium nakryto gotyckim sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Zakrystię sklepiono kolebkowo z lunetą; w jej absydzie występuje sklepienie wielopolowe o żebrach prostokątnych z XIV lub XV wieku. Nawa ma sklepienie kolebkowe z lunetami, kaplica zaś - krzyżowe. Tęcza zamknięta ostrołukiem. Ostrołukiem zamknięte też wejścia z prezbiterium do zakrystii i kruchty. Okna w prezbiterium i zakrystii są ostrołukowe, w nawie - zamknięte półkoliście i rozglifione do wnętrza, w kaplicy - okrągłe. Kaplica otwarta do nawy wysoką arkadą o łuku półkolistym. Kościół opięty przyporami. W zwieńczeniu wschodniej ściany prezbiterium wymurowano prostokątną wystawkę dźwigową. Prezbiterium od nawy oddziela trójdzielny szczyt gotycki, częściowo przemurowany. W elewacji zachodniej, po bokach wieży, obecne półszczyty neogotyckie z 1862 roku. Elewacja północna otynkowanej kaplicy zwieńczona szczytem manierystycznym z przełomu XVI i XVII wieku. Szczyt ów, dwustrefowy, dzielony pilasterkami i ujęty falistymi spływami, wydzielono profilowaną odsadzką. Dachy kryte dachówką: dwuspadowe, pulpitowe (nad zakrystią i kruchtą południową), wielopołaciowy (nad kruchtą zachodnią). Wieża w ⅔ wysokości gotycka, przekształcona z nadaniem cech neogotyckich podczas nadbudowy w 1862 roku. Wejście zachodnie ujęte od tamtej pory portalem neogotyckim, po bokach którego widoczny zarys łuku wejścia pierwotnego. W górnej kondygnacji wieżowej występują duże okna uskokowe o łuku półkolistym. Najwyższą, nieco węższą kondygnację o formach neoromańskich, ozdobiono narożnymi sterczynami, zwieńczono zaś drewnianą, ośmioboczną latarnią, z ostrosłupowym hełmem pobitym blachą. Wystrój wnętrza pochodzi w większości z XX wieku. W ołtarzu głównym uwagę przykuwa otoczony lokalnym kultem obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, wczesnobarokowy z poł. XVII wieku, w koronach barokowych z 1. połowy XVIII wieku. Zachowała się ponadto srebrna sukienka trybowana z tego obrazu, wykonana w 1. połowie XVIII wieku, uzupełniona w 2. połowie owego stulecia. Spośród innych zabytków ruchomych z XVI-XIX wieku wyróżnia się późnogotycka, metalowa misa chrzcielna z początku XVI wieku, wykonana zapewne w Norymberdze, z trybowaną sceną Zwiastowania.

Zabytek dostępny dla zwiedzających w porze nabożeństw.

Oprac. Lech Łbik, Pracownia Dokumentacji, Popularyzacji Zabytków i Dziedzictwa Narodowego Kujawsko-Pomorskiego Centrum Kultury w Bydgoszczy, 03.12.2014 r.

Bibliografia

• Janiszewska-Mincer B., Mincer F., W okresie staropolskim (XIV w.-1773 r.), [w:] Dzieje Szubina, Biskup M. (red.), Warszawa - Poznań 1974, s. 22-23, 25-27.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. XI: Dawne województwo bydgoskie, z. 14: Szubin i okolice, oprac. Lewicka M. i Szymanowska B., Warszawa 1977, s. 41-43.