o ochronie terenów byłych hitlerowskich obozów zagłady za Pomnik Zagłady.

Historia

Niemiecki obóz koncentracyjny w Sztutowie (Konzentrationslager Stutthof) istniał od 2 września 1939 r. do 9 maja 1945 roku. Początkowo był miejscem deportacji ludności z Pomorza, od początku 1942 r. zaczął przyjmować transporty więźniów z całej okupowanej Europy.

Prawie wszystkie obiekty w obozie budowali więźniowie. Między wrześniem 1939 a majem 1940 r. na powierzchni ok. 4 ha wzniesiono tzw. Stary Obóz (10 baraków), otoczony ogrodzeniem z wieżyczkami strażników i tzw. Bramą Śmierci. Poza terenem obozu znalazły się chlewnie, stajnie i rzeźnia. W latach 1940-1941 powstały budynki obozowych władz, m.in. budynek komendantury, biura, wartownia, willa komendanta. Latem 1942 r. po wschodniej stronie Starego Obozu stanął piec krematoryjny (wkrótce zastąpiony dwoma nowymi) i komora gazowa.

W latach 1942-1943 po północnej stronie Starego Obozu wybudowano Nowy Obóz (30 baraków). Przygotowano również koszary dla załogi wartowniczej i baraki pracowników cywilnych. W k. 1943 r. obok Nowego Obozu rozpoczęto budowę hal zakładów zbrojeniowych DAW. W latach 1943-1944 wybudowano centralne magazyny na rzeczy odebrane więźniom, wielką łaźnię i główną kuchnię. Latem 1944 r. w zachodniej części obozu powstał tzw. Obóz Specjalny (Sonderlager). W grudniu 1944 r. w lesie po północnej stronie nowej kuchni powstało krematorium polowe (stos całopalny).

W sumie obszar obozu zwiększył się z 0,5 ha we wrześniu 1939 r., do 12 ha w 1940 r., a następnie do 120 ha (grudzień 1944 r.).

21 stycznia 1945 r. obóz zamknięto i rozpoczęła się ewakuacja. Wyzwolenie nastąpiło 9 maja 1945 r. W obozie Stutthof przebywało 110 tys. więźniów, z tej liczby 65 tys. osób zostało zamordowanych.

Na mocy Ustawy z dnia 7 maja 1999 r. o ochronie terenów byłych hitlerowskich obozów zagłady teren, na którym położone jest Muzeum „Stutthof” w Sztutowie, został uznany za Pomnik Zagłady. Jego granice oraz granice strefy ochronnej zostały określone w Rozporządzeniu MKiDN z dnia 24 sierpnia 2007 r.

Opis

Obóz położony był na Mierzei Wiślanej na zalesionym terenie między wsiami Stegna i Sztutowo (niem. Stutthof), po północnej stronie drogi Gdańsk-Krynica Morska.

Powierzchnia obszaru wpisanego do rejestru zabytków wynosi ok. 60 ha (obszar obozu zajmował ostatecznie 120 ha).

Wewnętrzny układ obozu opierał się na długiej osi komunikacyjnej o kierunku wschód-zachód (granica między Starym i Nowym Obozem). Druga ważna oś biegła obecną ul. Muzealną aż do północnej granicy obozu i tworzyła główny wjazd do obozu. Obie osie dzieliły obszar obozu na cztery części, różne pod względem funkcji i rozplanowania.

Część południowo-wschodnia zawierała Stary Obóz i budynki obozowych władz. Stary Obóz został regularnie rozplanowany na terenie o wymiarach ok. 81 m x 360 m. W dwóch równoległych rzędach stanęły baraki więźniów, w trzecim środkowym m.in. kuchnia, magazyn, łaźnia, warsztat, szpital, a po wschodniej stronie komora gazowa, krematorium i szubienica. Z obiektów Starego Obozu zachowały się dwa drewniane baraki (blok kobiecy oraz blok VIII/VIIIa), murowana komora gazowa i krematorium, ogrodzenie z drutu kolczastego, drewniane dwie wieże strażnicze, Brama Śmierci i dwie bramy boczne. Budynki dla obozowych władz, wzniesione po zachodniej stronie Starego Obozu, nadal istnieją i pełnią funkcje administracyjne bądź ekspozycyjne.

Część północno-wschodnia została podzielona na tzw. Nowy Obóz i tereny fabryczne (z pięciu planowanych hal wybudowano dwie). Nowy Obóz to 30 baraków stojących w 3 rzędach i 10 baraków w skrajnym rzędzie północnym, przeznaczonych dla Żydów; wszystkie baraki nie istnieją, ich miejsce upamiętnia 21 bloków-pomników.

Część północno-zachodnia obejmowała nową kuchnię (istnieje), centralne magazyny oraz komory dezynfekcyjne i pralnie (niezachowane). Przy północnej granicy tej części znajdowało się szczególne miejsce – urządzone w lesie polowe krematorium w formie dołu o gł. 11,5 m i bokach ok. 20x20 m.

Część południowo-zachodnia (po zachodniej stronie obecnej ul. Muzealnej) mieściła plac budowlany, budynek biurowy i baraki podoficerów.

Po zachodniej stronie, już poza obszarem wpisanym do rejestru, znajdował się jeszcze obóz specjalny - trzy baraki więźniów i barak gospodarczy otoczone drutem kolczastym pod napięciem i murem wysokości 4 m. Obecnie te obiekty nie istnieją, a cały obszar zajmują tereny leśne.

Muzeum Stutthof w Sztutowie jest czynne codziennie:

- od 1 maja do 30 września w godz. 8.00-18.00,

- od 1 października do 30 kwietnia w godz. 8.00-15.00.

(http://stutthof.org/zwiedzanie)

Oprac. Teofila Lebiedź-Gruda, OT NID w Gdańsku, 29.10.2014 r.