Zespół architektoniczny jest wymownym przykładem zmian stylowych, nawarstwiających się w kolejnych stuleciach.

Historia

Początki fundacji opactwa cysterskiego na Podhalu przypadają na pierwszą połowę XIII w. Pierwszą siedzibą klasztoru był Ludźmierz. Działania związane z osadzeniem tam mnichów podjął wojewoda krakowski Teodor z rodu Gryfitów. Uzyskawszy od Henryka Brodatego potrzebne przywileje, jak również zgodę biskupią na budowę kościoła pw. Matki Bożej, sprowadził cystersów (najpewniej z Jędrzejowa) do bezludnych jeszcze posiadłości. Mnisi uznali, że do trwałego osiedlenia lepszy będzie - należący do klasztornego uposażenia - Szczyrzyc. Przed przybyciem mnichów funkcjonowało tu castrum de Cyrich, grodzisko usytuowane w obrębie dzisiejszych Poznachowic Górnych. Było ono zapewne ośrodkiem książęcej administracji państwowej. Po najeździe tatarskim w 1241 r. nastąpiła translokacja klasztoru do Szczyrzyca; w 1243 r. źródła po raz pierwszy mówią: monasterio de Cyrich. Wymagało to przede wszystkim potwierdzenia wszelkich darowizn nieżyjącego już fundatora oraz komasacji dóbr. 21 czerwca 1251 r. Bolesław Wstydliwy wydał dokument, w którym uwolnił poddanych klasztoru od przewozu, stróży, poradlnego, targowego przewodu, pogoni, sądów grodzkich. W r. 1251 Bolesław Wstydliwy potwierdził przywilej z r. 1234 dotyczący zakładania wsi na Podhalu. Za tymi przywilejami poszły następne, a cystersi na trwałe ulokowali się nad Stradomką. Tam też zaszczepili silny kult Maryjny, najpierw w postaci figury Matki Boskiej Ludźmierskiej, później w obrazie Cudownej Matki Boskiej Szczyrzyckiej. Wkrótce po przybyciu do Szczyrzyca zakonnicy wybudowali nowy kościół i klasztor. W 1259 r. klasztor został ograbiony przez kolejną falę tatarską. Dopiero w XIV w. działalności klasztoru się ożywiła, a sam Szczyrzyc został siedzibą powiatu sądowego. Za Kazimierza Wielkiego dobra klasztoru szczyrzyckiego obejmowały 33 wsie i miasteczko Nowy Targ. Ale opactwo było w nienajlepszym stanie. W roku 1580, na polecenie Stolicy Apostolskiej, wizytował opactwo opat Edmund a Cruce, który raportował, że „zabudowania klasztoru są drewniane i całkowicie starożytne, poza kościołem. Kościół i konwent wymagają sprzętów". Wizytator podkreślił, iż znajdowało się w klasztorze jedynie pięciu kapłanów, a w tym tylko trzech miejscowych. Na początku XVII w. opatem został Stanisław Drohojowski, który podjął w 1620 r. dzieło budowy nowego klasztoru oraz przebudowy kościoła pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. W czasach wojen w XVII i XVIII w. klasztor doznał wielu zniszczeń, m.in. w 1705 r. żołnierze szwedzcy złupili klasztor. Z pomocą w odbudowie pospieszyli dobrodzieje i miejscowa ludność. Zadbano też o cudowne wizerunki. W styczniu 1765 r. opactwo strawił pożar, z którego klasztor nigdy do końca się nie podniósł. W 1794 zmarł opat Onufry Grzymisławski, a władze austriackie nie dopuściły do wyboru nowego. Odebranie klasztorowi rangi opactwa umożliwiło kasatę dóbr klasztornych i opackich. W ślad za tym poszła konfiskata sprzętów liturgicznych z klasztornego skarbca. Pierwsza połowa XIX w. to ustawiczne borykanie się mnichów z trudnościami mnożonymi ze strony władz austriackich: odebraniem resztki pól i lasów, wywiezieniem biblioteki, zakazem przyjmowania chętnych do nowicjatu. Robiono wszystko, by zmusić mnichów do opuszczenia klasztoru. Ostatecznie klasztor nie upadł, gdyż zakonnicy byli potrzebni do prowadzenia szkół i duszpasterstwa w Szczyrzycu, Górze św. Jana i Jodłowniku. Dobra szczyrzyckie zostały wymienione za saliny w Kałuszu. W 1843 r. osadzono tu zakonników czeskich. W 1848 r. powrócili cystersi polscy. W 1868 r. klasztor odkupił część swych dawnych majątków z rąk hrabiny Dzieduszyckiej. W r. 1918 papież Benedykt XV przywrócił klasztorowi rangę opactwa. W sierpniu 1938 r. metropolita krakowski, arcybiskup Adam Stefan Sapieha dokonał ceremonii koronacji łaskami słynącego obrazu Matki Bożej. 19 czerwca 1983 r. podczas w uroczystej Mszy św. na Jasnej Górze Ojciec Święty Jan Paweł II poświęcił złote korony dla Cudownego Obrazu Matki Bożej Szczyrzyckiej. Nałożył je prymas Polski, kardynał Józef Glemp. W latach II wojny światowej cystersi prowadzili w Szczyrzycu tajne nauczanie, a mury opactwa stanowiły schronienie dla osób ściganych przez władze okupacyjne. W uznaniu zasług dla ruchu oporu szczyrzycki klasztor został odznaczony Krzyżem Virtuti Militari. W 1955 r. władze komunistyczne zlikwidowały prywatne gimnazjum cysterskie, wyrosłe z okupacyjnych kompletów. Opactwo straciło też - w wyniku reformy rolnej i nacjonalizacji - wszystkie dobra ziemskie, lasy i budynki gospodarcze. Dopiero ostatnio w ręce zakonników wrócił browar - znów produkowane jest piwo, według receptury zapisanej w r. 1623.

Opis

Kompleks opactwa oo. Cystersów leży w dolinie Stradomki, w centrum wsi Szczyrzyc. Od końca XIII w. częścią opactwa cystersów był kościół murowany z kamienia łupanego. Z pierwotnej, gotyckiej świątyni zachowały się do dziś m.in. ostrołukowe kamienne portale. Obecną świątynię pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny założono na rzucie krzyża łacińskiego, z równej długości nawą i prezbiterium. Nad kościołem góruje smukła rokokowa wieżyczka z sygnaturką. Budowa została ukończona już przez jego następcę. Całość nakryto kolebkowymi sklepieniami. Większość elementów wyposażenia wnętrza szczyrzyckiego kościoła wykonana jest w stylu barokowym i rokokowym. Wyjątkiem jest XV-wieczny krucyfiks. Ołtarz główny, barokowy, ufundowany został w 1642 r. przez opata Remigiusza Łukowskiego. Po bokach ołtarza znajdują się dwie figury: św. Stanisław (z twarzą fundatora) oraz św. Wojciech (z twarzą króla Zygmunta III Wazy). Niejasne jest pochodzenie Cudownego Obrazu Matki Boskiej, umieszczonego początkowo w barokowym ołtarzu bocznym. Zapewne pochodzi z wyposażenia starszego, gotyckiego kościoła. W 1727 r. opat Romiszowski zamówił u krakowskich złotników korony i sukienki dla Matki Boskiej Ludźmierskiej i Szczyrzyckiej. Z połowy XVIII wieku pochodzą epitafia opatów: Stanisława Drohojowskiego, Remigiusza Łukowskiego i Gerarda Pastoriusza. Organy wybudowane w latach 1885-1892 przez Tomasza Falla, umieszczono w neoklasycznym prospekcie. Wnętrze zdobi secesyjna polichromia autorstwa Jana Łukowskiego (1913). Kompleks klasztorny - częściowo tylko udostępniany zwiedzającym - składa się z kościoła, klasztoru, dziedzińczyka z późnobarokową bramą (1761), wirydarza, podwórza gospodarczego, odźwierni, wozowni, spichlerza, młyna i browaru. Piętrowe zabudowania klasztorne zgrupowano wokół kwadratowego wirydarza. Uwagę zwraca spichlerz klasztorny z XVII w. - piętrowa budowla, murowana, prostokątna, nakryta czterospadowym dachem, mająca kamienny boniowany portal z herbem Korczaka - opata Stanisława Drohojewskiego. Dziś mieści się w nim muzeum, założone w latach 50. XX wieku, mające w zbiorach m.in. unikatową na skalę europejską mapę świata z XII w., sprzęty liturgiczne i rękopiśmienne księgi z klasztornego scriptorium. Wśród obrazów pochodzących ze zbiorów klasztornych i wyposażenia okolicznych kościołów uwagę zwraca obraz przestawiający Chrystusa Frasobliwego z Matką Boską, św. Janem Ewangelistą, św. Janem Chrzcicielem, św. Andrzejem oraz dwoma fundatorami herbu Ogończyk, przypisywany mogilskiemu cystersowi Stanisławowi Samostrzelnikowi.

Godziny otwarcia muzeum: dni powszednie od 9.00 do 11.00 i od 14.00 do 17.00, niedziele i święta: od 13.00 do 17.00.

Oprac. Roman Marcinek, OT NID w Krakowie, 21.08.2014 r.