Najstarszy budynek w mieście jest nadal jednym z głównych elementów w krajobrazie miejskim. Zamek jest również ciekawym przykładem odbudowy po zniszczeniach wojennych.

Historia

Według źródeł historycznych w miejscu dzisiejszego zamku już w XII w. znajdowało się książęce „pallacium”, jednak najstarsze zachowane relikty siedziby książęcej pochodzą dopiero z około połowy XIV w. W 1346 roku mieszczanie udzielili księciu Barnimowi zgody na budowę murowanego dworu. Na mocy powyższego dokumentu, w północnej części wzgórza (w miejscu dzisiejszego skrzydła północnego), wzniesiono dom mieszkalny, a na zachód od niego kaplicę, która uzyskała z czasem godność kolegiaty. W drugiej połowie XIV wieku skromną świątynię o zamkniętym pięciobocznie prezbiterium rozbudowano o ambit i nawy boczne. Do jednej ze ścian ambitu dobudowano również pięcioboczną kaplicę (późniejszą kryptę grzebalną) w której spoczął sam fundator, książę Barnim III w 1368 roku. Około 1400, na południe od domu mieszkalnego, wzniesiono budynek mieszczący salę rycerską. Cały zespół zabudowy otoczono murem. W latach 1428-1430 Kazimierz VI polecił rozebrać mur po stronie południowej i rozpocząć budowę „dużego domu” (stojącego na miejscu dzisiejszego skrzydła południowego) z Wieżą Więzienną i murem od strony południowej. Mury w piwnicy dzisiejszego skrzydła południowego, znajdujące się 70 cm poniżej przyziemia, pochodzą z tego okresu budowy.

Budowę skrzydła południowego ukończył jednak dopiero Bogusław X (1478-23) w 1491 roku. Książę potrzebował obszerniejszej i bardziej okazałej siedziby w związku ze ślubem z księżniczką Anną, córką Kazimierza Jagiellończyka. Wzniesiony w z tej okazji nowy dom był piętrowym budynkiem na planie prostokąta z wieżą (obecnie Zegarową) usytuowaną na osi budynku od strony dziedzińca. Druga wieża (zwana Więzienną) znajdowała się przy narożniku południowo-zachodnim. W piwnicy wymurowano sklepienia krzyżowe na gurtach, wsparte na siedmiu ośmiobocznych filarach. Według Radackiego parter zrealizowano jako dwunawową halę nakrytą sklepieniem gwiaździstym. W wieży od strony dziedzińca na parterze umieszczono sień, na piętrze - izbę mieszkalną.

Rozbudowy skrzydła południowego, którego ukończenie upamiętniono w 1538 r. płytą erekcyjną, dokonał Barnim XI (1531 -1569). Powstał wtedy trójkondygnacyjny budynek nakryty dachem dwuspadowym z pięcioma facjatami i szczytami nad elewacjami wzdłużnymi oraz dużymi szczytami nad elewacjami bocznymi. Trzecią kondygnację udekorowano blendami i przepruto oknami o kotarowych łukach, a pola szczytów facjat wypełniono bogatą kompozycją maswerkową o układzie pasowym. Pola blend pokryto malowidłami figuralnymi. Nadbudowano też obie wieże, które ozdobiono tym samym co szczyty systemem blend o kotarowych wykrojach oraz zwieńczono hełmami. W wieży położonej od strony dziedzińca wprowadzono sklepioną klatkę schodową. Według źródeł w wyniku pożaru w 1551 r. zawalić się miały bliżej nieokreślone sklepienia. Powojenni badacze przyjmują, że w tym samym czasie zachowane w części zachodniej komnaty nakryto sklepieniem sieciowym. Ok. 1551 r. miał powstać również okazały strop belkowy z podciągiem wspartym na pięciu słupach. Późnogotyckie formy stylistyczne zachowanego do 1944 r. stropu dowodzą jednak, iż wykonany on został wcześniej. Bogato rzeźbiony i malowany, charakteryzował się bardzo wysokim poziomem artystycznym, przy czym sposób opracowania detalu nie wykazywał jeszcze żadnych wpływów renesansowych. Stąd też słuszna wydaje się teza Lemckego z 1909 r., że w 1551 r. spłonęło doszczętnie skrzydło wschodnie, a nie południowe. Budowę tego ostatniego mógł rozpocząć już książę Bogusław.

W latach 1575-1577, na zlecenie księcia Jana Fryderyka, mistrz budowlany Wilhelm Zachariasz dokonał wielkiej rozbudowy zamku w stylu nawiązującym do włoskiego renesansu. W 1573 rozebrano zabudowę średniowieczną: dom mieszkalny, kościół św. Ottona (z którego zachowano tylko kryptę), mur obronny oraz budynek mieszczący salę rycerską, pozostawiając skrzydło południowe („duży dom”). W ramach przedsięwziętych prac budowlanych ukończono rozpoczęte przez Barnima skrzydło wschodnie oraz wzniesiono dwa nowe - północne i zachodnie, w wyniku czego powstał zwarty kompleks budynków rezydencjonalnych z trapezoidalnym, zbliżonym w kształcie do kwadratu dziedzińcem o wym. ok. 57 × 53 m. Na zachodnim krańcu skrzydła północnego wybudowano wieżę. Nowe renesansowe skrzydła wzniesiono jako podpiwniczone, dwupiętrowe budynki nakryte płaskimi dachami z attykami. Detale grzebienia attyki złożonego z wolut i sterczyn zakończonych szyszkami, wykuto w piaskowcu. Interesujące, że podobne attyki grzebieniaste nie występują w północnoniemieckich rezydencjach z tego okresu, natomiast popularne były na terenie Polski i Czech. Naroża budynków zaakcentowano gładkimi boniami wykonanymi w tynku, natomiast okna ujęto w skromne profilowane obramienia opracowane w piaskowcu. Na elewacjach głównego dziedzińca pod attyką umieszczono zegary słoneczne. Funkcję komunikacyjną pełniły dostawione do skrzydeł zachodniego i północnego krużganki, i nadwieszony ganek przy skrzydle wschodnim. Krużganek komunikował również skrzydło południowe z zachodnim. Wejścia do klatek schodowych wykonano w formie ozdobnych portali umieszczonych w skrzydłach północnym i zachodnim. Portale miały formę zdwojoną. Ozdobny portal znajdował się również przy wjeździe na zamek od południowej strony. Ponadto komunikację umożliwiały dwie klatki schodowe oraz schody w wieży. Klatka schodowa skrzydła północnego oraz identyczna ze skrzydła zachodniego były pierwszymi na Pomorzu Zachodnim schodami typu „włoskiego”, dwubiegowymi powrotnymi.

W skrzydle północnym na parterze, umieszczono w kolejności, licząc od zachodu: kaplicę zamkową pod wezwaniem św. Ottona, przelotową sień wjazdową, klatkę schodową, sale dla dworzan oraz oratorium książęce. Na pierwszym piętrze zlokalizowano komnaty księcia, na drugim piętrze księżnej. Wszystkie pomieszczenia przykryto sklepieniami kolebkowymi o niskiej strzałce łuku, z lunetami o ostrych szwach wysklepek. Sklepienia wsparte były pośrodku na kwadratowych murowanych filarach i ośmiobocznych kolumnach z piaskowca. Wnętrze kaplicy ujęto po bokach ciągiem przyściennych filarów na których rozpięto sklepienie kolebkowe z lunetami. Pomiędzy filarami przyściennymi znalazły się dwie kondygnacje renesansowych empor. Główne wejście do kaplicy umieszczono w wieży od strony zachodniej. Do kaplicy można było się dostać również od strony apartamentów książęcych.

W skrzydle wschodnim na parterze znajdowały się urzędy dworskie, na piętrze sale audiencjonalne i mieszkalne dworzan oraz urzędników książęcych, wyżej miał swe pomieszczenia fraucymer księżnej. Sklepienia nad wnętrzami wsparto na kwadratowych filarach.

W skrzydle zachodnim w piwnicach ulokowano stajnie, na parterze znajdowały się pomieszczenia dla służby, na piętrach rozmieszczono sklepione komnaty dla gości. Sklepienia wsparte były na okrągłych kolumnach z piaskowca o średnicy 1,5 stopy (ok. 47cm). Klatkę schodową oświetlały skupione w dwóch osiach okna o wymiarach mniejszych niż pozostałe otwory. Wnętrza zamku zdobiły malowane lub intarsjowane boazerie oraz malowidła ścienne. Przykłady polichromii z okresu renesansowej rozbudowy zachowały się na ścianach i sklepieniu wieży przy południowo-zachodnim narożniku skrzydła południowego (prawdopodobnie autorstwa Christofa Schreibera). Stropy belkowe zdobiła malowana wić roślinna w kolorach bieli, czerwieni, żółci i czerwieni - z dodatkiem zieleni. Ściany komnat zamkowych pokrywały gobeliny oraz barwne tkaniny. Wnętrza te wyposażone były w bogato zdobione kominki, piece i drzwi.

Na pocz. XVII w. zmieniono kolejny raz wygląd skrzydła południowego nadbudowując obie wieże o ośmioboczne części, które zwieńczono hełmami. Na wyższej kondygnacji wieży północnej zainstalowano zegar astronomiczny.

W 1616 roku książę Filip II rozpoczął budowę skrzydła muzealnego jako ostatniego elementu założenia zamkowego. Po śmierci Filipa budowę ukończył w 1619 Franciszek I. Znajdujące się po zachodniej stronie zamku skrzydło połączone zostało ze skrzydłem zachodnim, dwoma łącznikami bramnymi. Powstał wówczas kolejny dziedziniec zamkowy zwany pierwotnie dziedzińcem Żurawim, później Menniczym. Charakterystycznym elementem nowego skrzydła były facjaty i szczyty boczne których formy wyraźnie nawiązywały do renesansu i manieryzmu północnoeuropejskiego. Parter przykryto sklepieniem krzyżowym wpartym w niektórych pomieszczeniach na okrągłych ceglanych kolumnach, w innych na kamiennych ośmiobocznych. Wnętrza na piętrze nakryto stropami. Na parterze umieszczono wozownię i zbrojownię, na piętrze zaś gabinet księcia, bibliotekę i ekspozycję zbiorów sztuki.

W 1637 roku, po śmierci ostatniego pomorskiego księcia Bogusława XIV, Szczecin przeszedł w ręce Szwedów. Zamek został siedzibą pomorskiego urzędu królewskiego gubernatora. Nowi użytkownicy zamku, pomimo planów przebudowy na barokową rezydencję (której projekt wykonał w 1688 roku architekt Nikodem Tessin Młodszy) ograniczyli się ostatecznie do podstawowych prac restauratorskich oraz napraw po zniszczeniach dokonanych przez wojska brandenburskie, oblegające miasto w 1677 roku. W 1694 roku, na dużym dziedzińcu, na wieży przy skrzydle południowym zamontowano nowy zegar astronomiczny. W 1720 roku Szczecin włączono w granice państwa pruskiego. Zamek został przeznaczony na funkcje różnych urzędów oraz instytucji państwowych. W 1735 r. wybudowano nową bramę wjazdową od ulicy Kuśnierskiej. Autorem wieńczących bramę panoplii był Erhard Löffler. W 1738 r. zmodernizowano szwedzki zegar na wieży przy skrzydle południowym. W latach 1769-1840 r. na zamku w Szczecinie mieszkała Elisabeth Christine Ulrike von Braunschweig-Wolfenbüttel, małżonka późniejszego króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II, zesłana z powodu zdrady małżeńskiej. Księżna zajmowała apartamenty na piętrze w skrzydle zachodnim. W ciągu XVIII, a szczególnie następnego wieku zespół uległ licznym pracom adaptacyjnym, w wyniku których niemal doszczętnie pozbawiono go późnogotyckich i renesansowych form architektonicznych z okresu książęcego. Najbardziej radykalnie przebudowano skrzydło południowe, którego ściany kapitalne rozebrano do wysokości parteru i wymurowano na nowo. Obie wieże zachowano, nadbudowano i nakryto barokowymi hełmami. Częściowo przebudowano skrzydło zachodnie i mennicze. W stopniu najbardziej oryginalnym zachowało się skrzydło północne, w którym w latach 20. 30. XX w. przeprowadzono pierwsze nowoczesne prace restauratorskie.

17 sierpnia 1944 r. w czasie alianckiego nalotu bombowego, zamek został zniszczony. W 1950 r. rozpoczęto odbudowę zamku. Głównym projektantem był Stanisław Latour (pełnił tę funkcję do 1972 r.). Współpracowało z nim 30 architektów i projektantów różnych specjalności.

Przywrócono zamkowi formę jaką posiadał w okresie największej swojej świetności, a więc z przełomu XVI i XVII wieku. Jako przekaz ikonograficzny posłużyły: sztych opublikowany przez Mateusza Meriana w 1652 r., obrazy Ludwika Mosta z pierwszej połowy XIX wieku, oraz odnalezione w archiwum szwedzkim rysunki J. J. Zeunera. Usunięto więc późniejsze dobudowy zacierające renesansowy układ. Zrekonstruowano dekorację maswerkowych szczytów, wystawki i blendy skrzydła południowego. Przywrócono attyki i portale skrzydeł przy głównym dziedzińcu oraz wygląd zewnętrzny skrzydła muzealnego. Zamek odbudowywano etapami: skrzydło północne w latach 1958-1960, skrzydło wschodnie w latach 1961-1965, skrzydło zachodnie i skrzydło mennicze w latach 1971-1976, skrzydło południowe w latach 1972-1980. Krużganki przy trzech skrzydłach zamkowych zrekonstruowano w 1961-1975. Do skrzydła południowego od strony dziedzińca dobudowano piętrowy aneks łączący skrzydło zachodnie z wschodnim (łącznik). Ponieważ element ten wcześniej nie występował w zespole zamkowym wzniesiono go w formach całkowicie współczesnych. Najbardziej wiernie zostało odbudowane skrzydło północne, które do katastrofy w 1944 r. zachowało najwięcej oryginalnej substancji: układ okien, częściowo układ pomieszczeń z sklepieniami. Niektóre zrekonstruowane na podstawie ikonografii elementy takie jak szczyty facjat w skrzydle południowym oraz ganek przy skrzydle wschodnim są imitacją niezauważalną z poziomu obserwującego z dołu widza.

W bruku dziedzińca zamkowego zostały ukazane relikty dawnej kaplicy zamkowej i książęcych budowli z wieku XIV i XV odkrytych w czasie wykopalisk archeologicznych przeprowadzonych w latach: 1947-1948, 1968 i 1973-1974.

Od 2005 r. prowadzono na zamku prace remontowe i restauratorskie. W maju 2005 r. objęły one wymianę tynku elewacji oraz przebudowę aneksu łączącego skrzydło zachodnie ze wschodnim. Łącznik (element wprowadzony po wojnie) przebudowano jednak w formach historyzujących, w nieudolny sposób nawiązujący do architektury renesansowej. W 2015 r. wnętrze kaplicy pokryto pseudo-renesansowymi malowidłami ornamentalnymi, pomimo braku jakichkolwiek przekazów historycznych oraz zachowanych śladów. Malatury są czystą fantazją pozbawioną wartości historycznych i naukowych, a efekt prac budzi poważne zastrzeżenia pod względem konserwatorskim.

Opis

Zamek Książąt Pomorskich położony jest w północno-wschodniej części starego miasta. Rezydencja wznosi się na wysokiej nadodrzańskiej skarpie, poniżej której rozciąga się najstarsza dzielnica miasta Szczecina zwana obecnie Podzamczem.

Powstały w kilku etapach zamek zróżnicowany jest pod względem stylistycznym. Obecnie w zespole rezydencjonalnym rozróżnić można fazę: późnogotycką (skrzydło południowe), renesansową (skrzydło wschodnie, północne i zachodnie) oraz manierystycznych (skrzydło mennicze)

Dawna rezydencja książęca jest pięcioskrzydłowym zespołem budynków rozplanowanych wokół dwóch dziecińców zwanych głównym i menniczym. Zespół tworzą następujące skrzydła: południowe, wschodnie, zachodnie, północne oraz mennicze. Kompleks zamkowy wzbogacają ponadto liczne wieże: „dzwonów” - od północnego zachodu, „zegarowa” - na osi elewacji północnej skrzydła południowego, „więzienna” - przy narożniku południowo zachodnim skrzydła południowego, oraz wieża przy skrzydle zachodnim. Do skrzydła południowego od strony dziedzińca przylega piętrowy aneks (łącznik) pomiędzy skrzydłem zachodnim i wschodnim. Dziedziniec główny otoczony jest parterowymi krużgankami. Wzdłuż skrzydła wschodniego miejsce krużganka zajął podwieszony ganek, a właściwie jego imitacja wsparta na konsolach. Bryłę zamkową tworzą cztery skrzydła dwu- i jedno trzypiętrowe (południowe). Skrzydła południowe, wschodnie, północne i zachodnie nakryte są płaskimi dachami, mennicze - wysokim dachem dwuspadowym z facjatami. Zróżnicowane pod względem wysokości wieże zwieńczono hełmami o różnorodnej formie. Najbogatsze w formie zwieńczenie otrzymała wieża dzwonów. Utworzyły je dwa przecinające się dachy dwuspadowe, okazała wieloboczna latarnia (obecnie jej rekonstrukcja) oraz niewielkie wieloboczne wieżyczki w narożach. Wieżę zegarową zwieńczono ośmiobocznym hełmem z ozdobną latarnią. Pozostałe wieże wieńczą stosunkowo proste hełmy ośmioboczne. W zachodniej i wschodniej elewacji skrzydła południowego rozmieszczono wykusze. Na dziedzińce prowadzą trzy bramy. Wjazd główny usytuowany jest od ul. Kuśnierskiej. Barokową bramę tworzą trzy słupy zwieńczone panopliami. Pozostałe dwa przejazdy prowadzące na dziedziniec menniczy ukształtowano w formie prostych otworów bramnych zamkniętych łukami pełnymi.

Zamek jest budowlą murowaną z cegły oraz w niewielkiej części z kamienia i cegły. Zrekonstruowane górne kondygnacje skrzydła południowego zbudowano w konstrukcji szkieletowej z zastosowaniem żelbetowych słupów i rygli oraz ceglanego wypełnienia. Powojenne stropy zróżnicowane pod względem konstrukcji w poszczególnych skrzydłach wzniesiono przy użyciu żelbetu oraz pustaków ceramicznych. Renesansowy detal architektoniczny wewnątrz i na zewnątrz wykonany został w dużej części z piaskowca.

Elewacje późnogotyckiego skrzydła południowego rozczłonkowano blendami zamkniętymi łukami kotarowymi, natomiast górną kondygnację opracowano w formie stylizowanej na szczyty facjat. Trzecią kondygnację oraz szczyty zdobi dekoracja maswerkowa utworzona z splatających się kół. W górnej części wieży zainstalowany jest zegar astronomiczny o barokowej tarczy. Ufundowany przez Szwedów w końcu XVII w. i zmodernizowany przez Prusaków w 1738 r. zrekonstruowany został w trakcie powojennej odbudowy. Elewacje skrzydeł renesansowych: północnego, wschodniego i zachodniego zwieńczono wydatnym gzymsem oraz attyką o grzebieniu złożonym z wolut i sterczyn zakończonych szyszkami. Naroża zaakcentowano gładkimi płytkimi boniami. Prostokątne okna ujęto opaskami: profilowanymi - od dziedzińca, oraz prostymi - od zewnętrznej strony. Obramienia okienne na dziedzińcu zwieńczono ponadto naczółkami w formie belkowania. Elewacje skrzydła manierystycznego podzielono poziomo gzymsami: wieńczącym oraz międzykondygnacyjnym między pierwszym i drugim piętrem. Bogatą oprawę architektoniczną otrzymały szczyty facjat, których pola podzielono poziomo licznymi gzymsami i ujęto wolutami. Otwory okienne ujęto prostymi opaskami okiennymi. Na uwagę zasługą umieszczone na elewacjach od strony dziedzińców płyty kamienne: płyta nagrobna Barnima III - przy skrzydle północnym, tablica fundacyjna skrzydła południowego z 1538 r.- przy skrzydle wschodnim, oraz tablica erekcyjna z wizerunkami książąt Filipa II i Franciszka I - przy skrzydle menniczym. Na elewacji wieży dzwonów umieszczono dwudziestowieczną kopię czternastowiecznego posągu św. Ottona (oryginał przechowywany jest w muzeum). W strefie attyki elewacje zdobią tarcze zegarów słonecznych wykonane techniką mozaiki.

Układ wnętrz, w zasadzie jednotraktowy zróżnicowany jest pod względem historycznego zachowania oraz współczesnej aranżacji. W najbardziej oryginalnym stanie przetrwało skrzydło północne, którego piwnice nakryto sklepieniami kolebkowymi z lunetami, a wyższe kondygnacje sklepieniami krzyżowymi wspartymi na wielobocznych kolumnach. Część zachodnią skrzydła zajmuje jednonawowa kaplica nakryta sklepieniem kolebkowym z lunetami. Arkadowe empory wsparto na prostokątnych filarach. Ostatnio wnętrze kaplicy pokryto pseudohistorycznymi malowidłami ornamentalnymi będącymi naśladownictwem powstałych na pocz. XX w. W piwnicy zachowała się krypta grobowa rozebranego kościoła św. Ottona z połowy XIV w. Jest ona niewielkim pomieszczeniem nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. W skrzydle wschodnim piwnice nakryte są oryginalnymi sklepieniami kolebkowymi, wyższe piętra - stropami. Kondygnacje skrzydła zachodniego oraz menniczego wydzielone zostały płaskimi stropami. W skrzydle południowym pierwotny charakter zachowały mury piwnic i parteru oraz wieże. Piwnice nakryto sklepieniami krzyżowymi, które oparte są na gurtach oraz ośmiobocznych filarach. Dwie komnaty (w tym tzw. sale ślubów) na parterze w części zachodniej skrzydła nakryto sklepieniami sieciowymi. W części zachodniej usytuowana jest tzw. Sala Bogusława, w której miał być zrekonstruowany późnogotycki strop belkowy. Pomieszczenie to nakryto konstrukcją żelbetową, której nadano kształt drewnianego stropu belkowego z podciągiem wspartym na słupach. Całość miano obłożyć drewnianą rzeźbioną okładziną imitującą belki drewniane, jednak planów tych ostatecznie nie zrealizowano. Wyższe kondygnacje wydzielono płaskimi stropami. Pomieszczenia w wieży zegarowej nakryto sklepieniami sieciowymi - na I i II piętrze, oraz gwieździstym - na III piętrze. Izby w wieży więziennej nakryto sklepieniami sieciowymi - na I i II piętrze oraz sklepieniem gwiaździstym pokrytym interesującymi manierystycznymi malaturami (XVII w.) - na III piętrze. Na trzech górnych kondygnacjach urządzono wnętrza Opery na Zamku.

Obiekt dostępny.

Oprac. Radosław Walkiewicz, 14.05.2014 r.