Stanowi jeden z głównych akcentów architektonicznych w panoramie Szczecina.

Historia

Kościół pw. św. Jakuba Apostoła był trzecią świątynią chrześcijańska w Szczecinie, po kościołach św. Piotra i Pawła oraz św. Wojciecha założonych w wyniku misji chrystianizacyjnej św. Ottona w 1124 r. Ufundowany w 1187 r. przez mieszczanina Beringera z Norymbergi, pozostawał do czasów reformacji pod patronatem benedyktynów z Bambergu, opiekujących znajdującym się tam grobem św. Ottona. Przez wieki pełnił funkcję głównej świątyni parafialnej Szczecina. Pierwszy kościół zbudowany został prawdopodobnie z drewna. Wznoszenie budowli murowanej rozpoczęto zapewne ok. 1250 r. od korpusu nawowego, którego relikty odkryto w 1972 r. w ścianie nawy południowej obecnego kościoła. Była to trzynawowa ceglana bazylika nakryta drewnianym stropem. Jeszcze w XIII w. do korpusu nawowego dobudowano prezbiterium z obejściem i kaplicami, a nieco później – dwie wieże od zachodu W rezultacie zrealizowano program gotyckiej katedry, na wzór kościoła Najświętszej Panny Marii w Lubece. Pozostałością tej fazy są czworoboczne w rzucie  dolne części filarów obecnego prezbiterium.

W latach 70. XIV w. przystąpiono do rozbudowy części prezbiterialnej. Podwyższono filary nawy głównej i prezbiterium, a pomiędzy wciągniętymi do wnętrza szkarpami wzniesiono nowy wieniec kaplic opiętych od zewnątrz gładką taflą muru. Obejście i nawy boczne podwyższono do wysokości nawy głównej, wprowadzając układ halowy w miejsce bazylikowego. Prace te zrealizowano do 1387 r., kiedy to wspomina się o stallach w prezbiterium. W 1407 r. mowa jest o istnieniu nowego chóru, którego kolejne kaplice poświęcano w latach 1380-1387. Nowatorskie rozwiązanie, halowego wnętrza z kaplicami oraz elewacji w których zrezygnowano z zewnętrznych szkarp na rzecz jednolitej płaszczyzny ścian przeprutej wielkimi oknami było potem naśladowane w wielu pomorskich i brandenburskich budowlach, zwłaszcza w kręgu słynnego architekta Henryka Brunsberga, którego uważa się za ucznia twórcy prezbiterium kościoła św. Jakuba w Szczecinie.

Około 1400 r. do południowej nawy bazylikowego korpusu dobudowano niskie kaplice, równe wysokością nawie, ale zwieńczone ozdobną attyką zasłaniającą dachy. Ściany kaplic ozdobiono bogatą ceramiczną dekoracją maswerkową. Autorstwo tej rozbudowy przypisuje się wspomnianemu Brunsbergowi – twórcy malarskiego nurtu w późnogotyckiej architekturze Pomorza Zachodniego. W 1456 r. zawaliła się południowa wieża kościoła, niszcząc zachodnią część bazylikowego korpusu nawowego. W następnych latach został on odbudowany, jednak w układzie halowym, nawiązującym do prezbiterium. Nawy nowego korpusu oddzielono trzema parami ośmiobocznych filarów. Kaplice przy nawie południowej nadbudowano o drugą kondygnację mieszczącą emporę. Również wcześniejsze kaplice przy prezbiterium podzielono analogicznie na dwie kondygnacje, tworząc ciąg empor obiegających całe wnętrze kościoła. Przebudowano trzynastowieczną kaplicę Mariacką po północnej stronie prezbiterium, nadając jej układ dwunawowy z parą cylindrycznych filarów. Prowadzono prace przy wieży południowej, którą jednak wyprowadzono do wysokości gzymsu wieńczącego drugą kondygnację. Wyżej, zamiast dwóch odrębnych wież po bokach, zbudowano jedną środkową, zwieńczoną wysokim, spiczastym hełmem. Prace, którymi kierował mistrz budowlany Jan Benecke, ukończono w 1503 r. Na początku XVI w. w 24 kaplicach kościoła ustawionych było 52 ołtarzy.

W 1535 r. wprowadzono na Pomorzu luteranizm. Kościół został przejęty przez ewangelików, a patronat nad świątynia przejęła w 1612 r. rada miejska Z opisu kościoła zamieszczonego w relacji włoskiego podróżnika Giacomo Fantuzziego z 1652 r. wynika, że we wnętrzu pozostał komplet gotyckich ołtarzy, a za ołtarzem głównym – zegar astronomiczny, zapewne z XV w. Kościół posiadał też ambonę z pocz. XVII w. i szesnastowieczne organy ufundowane przez książąt pomorskich.

Podczas oblężenia brandenburskiego w 1677 r. doszło do katastrofalnego zniszczenia świątyni. Spłonął dach i hełm wieży, runęły sklepienia, całkowitemu zniszczeniu uległo bogate wyposażenie. Przez wiele następnych lat podnoszono kościół z gruzów. Do odbudowy sklepień i hełmu wieży przystąpiono w 1690 r. Prace budowlane ukończono w 1693 r. Wieżę zwieńczono niezbyt wysokim dachem namiotowym, a sklepienia odbudowano w uproszczonej formie.  Stopniowo wyposażano wnętrze. W latach 1695-1699 organmistrze Mateusz Schurich z Radebergu koło Drezna i Arp Schnitger z Hamburga zbudowali wielkie organy, których wspaniały prospekt wykonał snycerz Matthias von der Linde. Ten sam artysta współpracował na początku XVIII w. z rzeźbiarzem Hansem Broderem ze Stralsundu przy budowie okazałej barokowej ambony. W latach 1709-1711 zbudowano monumentalny ołtarz główny, wzorowany na barokowych katolickich retabulach śląskich. Był on dziełem Erharda Loefflera, przybyłego prawdopodobnie z Wrocławia. Kaplice kościoła zamieniono na mauzolea zmarłych z rodów mieszczańskich, których upamiętniano okazałymi nagrobkami. Wnętrze kościoła wypełniły obrazy (m.in. wielkie przedstawienie Sądu Ostatecznego i portrety pastorów), a także rzeźbione ławy i stalle. Empory nad kaplicami zwieńczono zdobionymi snycerką przedpiersiami, a prowadzące do wnętrza gotyckie ceglane portale wypełniono bogato rzeźbionymi barokowymi obramieniami drzwi.

W tej formie kościół przetrwał do końca XIX w., kiedy to podjęto dzieło restauracji świątyni.  W 1893 r. przystąpiono do rekonstrukcji spiczastego hełmu. Wykonano drewnianą konstrukcję, która wiosną 1894 r. runęła, niszcząc dachy korpusu nawowego i kaplicy Mariackiej. Jeszcze w tym samym roku odbudowano hełm, którego projekt sporządził arch. Hosfeld z Berlina. Wieża wraz z hełmem osiągnęła teraz wysokość 119 m. Odrestaurowano elewacje kościoła i zniszczoną kaplicę Mariacką. Prace murarskie prowadził mistrz Decker pod kierunkiem architekta Höllinga. W 1898 r. przystąpiono do prac we wnętrzu. Wykonano konserwację zabytkowego wyposażenia, dekorację malarską ścian i sklepień, w okna wstawiono witraże tworząc rozbudowane cykle o tematyce biblijnej i historycznej.  

Latem 1944 r. najcenniejsze elementy wyposażenia (ołtarz, organy, ambona) zdemontowano i wywieziono. 17 sierpnia tegoż roku w wyniku alianckiego nalotu bombowego kościół uległ katastrofalnemu zniszczeniu. Spłonął dach i hełm wieży, runęła większość sklepień w południowej ścianie wieży pojawiło się groźne pęknięcie. Tuz po wojnie zawaliła się północna ściana korpusu nawowego.  Zagładzie uległo niemal cale pozostałe na miejscu wyposażenie, a elementy wcześniej wywiezione zaginęły lub zostały rozproszone.

W 1946 r. przystąpiono do odgruzowania wnętrza. W latach 1949-1951 zabezpieczono ruinę zamurowując przejścia pomiędzy nawą a prezbiterium oraz nakrywają to ostatnie dachem. W 1955 r. erygowana została parafia pw. św. Jakuba, jednak z siedzibą przy kościele św. Jana Chrzciciela. W 1960 r. zamurowano wyrwę w wieży. W 1971 r. ruina przekazana została kościołowi rzymskokatolickiemu. 28 VI 1972 r. papież Paweł VI powołał do życia diecezję szczecińsko-kamieńską. W tym samym roku przystąpiono do odbudowy kościoła. Projekt wykonali inżynierowie architekci Stanisław Latour i Adam Szymski oraz konstruktor inż. Mieczysław Hamberg. Pracami kierował ówczesny proboszcz, ks. Julian Janas. Zgodnie z projektem postanowiono zrekonstruować  średniowieczny kształt budowli z wyjątkiem północnej ściany korpusu nawowego, dla której przewidziano nowoczesne rozwiązanie. We wnętrzu korpusu odtworzono ośmioboczne filary oraz sklepienia we wszystkich nawach. Odbudowano i naprawiono sklepienia w prezbiterium i kaplicach bocznych oraz kruchtach podwieżowych. Emporę przy północnej nawie, podobnie jak północna ścianę odbudowano w nowej formie rezygnując z rekonstrukcji. Nad korpusem nawowym założono stalową więźbę dachową, a dachy pokryto dachówką ceramiczną. Już 8.10.1972 r. odbudowane prezbiterium katedry poświęcił  prymas Polski ks. kard. Stefan Wyszyński. Miało to miejsce podczas ingresu pierwszego biskupa diecezji szczecińsko-kamieńskiej, ks. bp. Jerzego Stroby. Poświęcenie korpusu nawowego odbyło się 8 listopada 1974 r. w czasie uroczystej sesji Episkopatu Polski z okazji 750-lecia chrztu Pomorza. 31 maja 1982 r. uroczystej konsekracji katedry dokonał ks. biskup Kazimierz Majdański, a 23 maja 1983 r. katedra podniesiona została do godności bazyliki. 11 czerwca 1987 r. bazylikę odwiedził papież Jan Paweł II, który spotkał się tu z duchowieństwem archidiecezji. Równolegle z odbudową kościoła, w latach 1976-1977 podniesiono z ruiny gotycką plebanię. W latach 1981-1982 wymieniono pokrycie dachu z dachówki ceramicznej na blachę miedzianą. Od czasu odbudowy katedry trwało wyposażanie wnętrza. W 2005 r. wymieniono centralne ogrzewanie na nowoczesny system wykorzystujący energię odnawialną. Przy okazji prowadzonych prac odkryto pod wieżą południową kryptę z kośćmi zmarłych pochodzącymi z cmentarza przykościelnego, a w obejściu przy kaplicy Mariackiej – murowany grobowiec z XVII w. oraz relikty ceglanych cokołów i służek z pierwotnego wnętrza kaplicy.  W latach 2007-2008 przywrócono wysoki, spiczasty hełm wieży, nawiązując do jej historycznego zwieńczenia znanego ze starych rycin. Stosowny projekt wykonali architekci – prof. Stanisław Latour i dr Maciej Płotkowiak oraz konstruktor dr. Stefan Nowaczyk. W 2008 r. organmistrz Dariusz Zych z Wołomina zbudował nowe organy. W 2010 r. na dachu kościoła zamontowana została sygnaturka – zrekonstruowana w formach barokowych. W tym samym roku przystąpiono też do dalszego remontu wnętrza. W 2019 r. przystąpiono do regotyzacji elewacji północnej, usuwając podziały z lat 70. XX w. i wprowadzając pseudohistoryczne formy ostrołukowych okien.

Opis

Bazylika archikatedralna pw. św. Jakuba Apostoła położona jest w centralnej części Starego Miasta w Szczecinie, pomiędzy ulicami ks. kard. Stefana Wyszyńskiego od południa, Sołtysią od wschodu, Staromiejską od zachodu i Grodzką od północy. Wokół kościoła, po terenie dawnego cmentarza biegnie uliczka św. Jakuba Apostoła.  Od północy, pomiędzy wspomnianą uliczką, a ul. Grodzką rozciąga się teren po zniszczonym podczas wojny kwartale zabudowy, tak iż północna elewacja świątyni widoczna jest od placu Orła Białego, będącego pierwotnie głównym rynkiem górnej części Starego Miasta. Po wschodniej i południowo-wschodniej stronie kościoła, wzdłuż ul. św. Jakuba Ap. rozciąga się zespół zabudowy parafialnej – gotycka plebania oraz ciąg kamieniczek zbudowanych w ostatnich latach na starych fundamentach.  

Kościół gotycki. Trójnawowa, czteroprzęsłowa hala, od południa z emporowymi kaplicami pomiędzy przyporami wewnętrznymi. Prezbiterium trójprzęsłowe, zamknięte pięciobocznie z obejściem i wieńcem emporowych kaplic pomiędzy wciągniętymi do wnętrza przyporami. Od północy, przy trzech zachodnich przęsłach chóru trójprzęsłowa dwunawowa halowa kaplica Mariacka na planie prostokąta. Od zachodu planowany dwuwieżowy masyw, zrealizowany do wysokości sklepień naw, w górnej części z nadbudowaną jedną wieżą na osi nawy środkowej.

Korpus nawowy nakryty dachem dwuspadowym, prezbiterium – dachem dwuspadowym z pięcioma połaciami nad częścią poligonalną, wieża zwieńczona wysokim ostrosłupowym hełmem o współczesnych formach oraz czterema ośmiobocznymi wieżyczkami narożnymi o ostrosłupowych hełmach. Boczne partie masywu wieżowego nakryte dachami pulpitowymi. Na kalenicy pomiędzy prezbiterium i korpusem nawowym zrekonstruowana ośmioboczna sygnaturka o barokowym hełmie z prześwitami, a przy ścianie południowej niewielkie wieżyczki klatek schodowych, nakryte trójspadowymi daszkami. Nad kaplicą Mariacką dwa prostopadłe do elewacji północnej dachy – pulpitowy i dwuspadowy.     

Ściany oryginalne z cokołem kamiennym,  murowane z cegły gotyckiej w wątku gotyckim (prezbiterium z kaplicami, wieża, ściana południowa), południowa elewacja korpusu i zachodnia elewacja wieży zdobione detalem glazurowanym w kolorze ciemnozielonym.   Partie odbudowane częściowo o konstrukcji żelbetowej (filary korpusu nawowego, ściana północna) oblicowanej gotycką cegłą rozbiórkową i nową cegłą cementową. Dach i hełm wieży kryte blachą miedzianą (pierwotnie dachówką ceramiczną).   

Elewacje kościoła z wydzielonym cokołem przeprute ostrołukowymi oknami – mniejszymi w przyziemiu, na poziomie kaplic, dużymi powyżej poziomu empor. Elewacje prezbiterium na osi przypór wewnętrznych podzielone lizenami, pomiędzy nimi zwieńczone odcinkami fryzu z kształtek. W południowej elewacji korpusu dolna, starsza partia, oddzielona wyraźnie od górnej, bogato zdobiona motywem wimpergi, skupionym na lizenach rozdzielających okna, na przemian pojedynczych i zdwojonych. Fasada trójosiowa, w przyziemiu z przyporami, z portalem na osi każdej z naw. Nad portalami duże okna. Nad gzymsem koronującym, na osi nawy głównej czworoboczna wieża, której dolna kondygnacja ujęta dwoma półszczytami rozczłonkowanymi podwójnymi blendami i lizenami przechodzącymi w sterczyny. Elewacje wieży trójstrefowe, środkowa strefa wyższa od pozostałych, górna najniższa, wszystkie rozczłonkowane dwudzielnymi blendami ostrołucznymi, w które wpisane blendy okrągłe. W górnej strefie otwory dzwonne i tarcze zegara.

Halowe wnętrze podzielone filarami. W prezbiterium filary w dolnej części masywne, ośmioboczne, z wiązkami służek od strony nawy głównej. W korpusie nawowym ośmioboczne o profilowanych narożach. Kaplice boczne dwukondygnacyjne z galerią powyżej dolnej kondygnacji, otwarte do naw i obejścia chóru ostrołukowymi arkadami. Nawy oraz prezbiterium wraz z obejściem nakryte sklepieniami krzyżowymi. Nad kaplicami bocznymi chóru (i kruchtą podwieżową) częściowo zachowane gotyckie sklepienia krzyżowo-żebrowe, nad kaplicami po południowej stronie korpusu sklepienia gwiaździste. Kaplica Mariacka nakryta sklepieniem krzyżowo-żebrowym na dwóch cylindrycznych filarach.   

Wyposażenie – prawie w całości wtórne. Z oryginalnego wyposażenia zachowana m.in. rzeźby z dawnej ambony autorstwa Hansa Brodera ze Stralsundu z 1693 r.  św. Jakub – dawna podstawa obecnie na filarze łuku tęczowego prezbiterium oraz anioł ze zwieńczenia baldachimu. W kaplicy Portowców eksponowana jest    „Madonna na Śledziach” – płaskorzeźba z godłem gildii kupców rybnych – pierwotnie część ich stall. W prezbiterium tryptyk będący współczesną kompilacją z 18 gotyckimi figurami, głównie z Chojny i Mieszkowic (w centrum figura w typie „Pięknej Madonny” z tej ostatniej miejscowości). Nad tryptykiem               późnogotycki krucyfiks z Uznamia. W kaplicach bocznych zabytki z terenu Pomorza Zachodniego oraz dzieła twórców współczesnych. Po południowej stronie korpusu nawowego, w kaplicy Najświętszego Sakramentu gotycki tryptyk z Ciećmierza z końca XIV w. ze sceną Triumfu Marii. W kaplicy Armii Krajowej – Pieta z Lubniewic z XV w. W kaplicy chrzcielnej m.in. późnogotycki tryptyk z Objezierza Nowego koło Chojny, wykonany w warsztacie Klausa Berga w Lubece ok. 1520 r. oraz barokowa chrzcielnica  z 1682 r. pochodząca z Dobropola koło Kamienia Pomorskiego.  W jednej z kaplic po północnej stronie korpusu – renesansowy tryptyk z Krępcewa ze sceną Pokłonu Trzech Króli – dzieło Martina Redtela – nadwornego malarza książąt pomorskich. W jednej z kaplic obejścia chóru – symboliczny grobowiec książąt pomorskich z kośćmi wydobytymi z sarkofagów książęcych. Ponadto w kaplicy epitafium z Objezierza Małego ze sceną Ukrzyżowania, a także dwie barokowe figury z jednego z grobowców kościoła św. Jakuba. W innej z kaplic obejścia zachowany barokowy grobowiec, w którym złożono kości odnalezione w trakcie odbudowy katedry, a także cynowy sarkofag rodziny von Wedel z 1620 r., pochodzący z Krępcewa koło Stargardu. Na ścianach i filarach epitafia i tablice pamiątkowe, gotyckie (w kruchcie północnej), barokowe (poprzenoszone z różnych kościołów wiejskich) i współczesne. W gotyckich oknach katedry współczesne witraże, m.in. projektu Wiktora Ostrzołka (w kaplicy Mariackiej i największym (wschodnim) oknie prezbiterium. W portalach bocznych krucht masywu wieżowego i w południowej ścianie prezbiterium zachowane barokowe rzeźbione drzwi z końca XVII w. W głównym portalu podwieżowym odlane z brązu drzwi projektu Czesława Dźwigaja ze scenami z historii kościoła na Pomorzu. Na drewnianej konstrukcji po południowo-wschodniej stronie katedry – dzwon Wielki, odlany w 1682 r. przez szczecińskiego ludwisarza Lorenza Köckeritza.

Obiekt dostępny w godzinach otwarcia kościoła, lub po uprzednim zgłoszeniu do ks. proboszcza

Opr. Maciej Słomiński, OT NID Szczecin, 04-06-2019 r.