Zgodnie z założeniami łączył w sobie wysokie walory architektury krajobrazu, artystycznie kształtowanej zieleni, budowli monumentalnych (jak brama główna i kaplica), małej architektury i rzeźby nagrobnej.

Historia

Decyzję o założeniu nekropolii podjęły władze miejskie 7 listopada 1899 r. Do prac przystąpiono w lutym 1900 r., pierwsze pogrzeby odbyły się 6 grudnia 1901 r. Autorem projektu cmentarza, jak i budowli na nim wzniesionych był architekt Wilhelm Meyer-Schwartau, piastujący latach 1891-1921 stanowisko miejskiego radcy budowlanego, tj. głównego architekta miasta. Współtwórcą kompozycji zieleni i pierwszym dyrektorem cmentarza (od 1900 do 1928 r.) był ogrodnik Georg Hannig. W pierwszym etapie powstała wschodnia część nekropolii wraz z neoromańskimi budowlami – bramą główną i kaplicą. Zostały one zaprojektowane przez Wilhelma Meyera-Schwartau i zrealizowane przy współpracy architekta Boldta oraz miejskiego asystenta budowlanego Deichtela. W latach 1901-1902 wzniesiono skrzydło wschodnie oraz halę bramną o wysokim, krytym łupkiem dachu, zwieńczonym kopułą z krzyżem, w 1903 r. powstało skrzydło zachodnie. W latach 1900-1902 wzniesiono kaplicę oraz położoną za nią kostnicę. Obie budowle połączone były podziemnym gankiem. Hydrauliczny podnośnik umożliwiał transport zwłok z kostnicy przed ołtarz.

W 1911 r. odbyła się w Szczecinie wystawa sztuki cmentarnej. Stanowiła ona inspirację do powstania regulaminu cmentarza, obowiązującego od 1912 i zmodyfikowanego w 1919 r. Akt ten dotyczył m.in. kształtowania kwater oraz formy mogił i nagrobków. Przewidywał możliwość pochówków całopalnych, dla których urządzono za kaplicą tzw. gaj urnowy. Projekt gaju autorstwa Georga Hanniga, prezentowany był w 1910 r. na światowej wystawie sztuki cmentarnej w Brukseli. Początkowo kremacji dokonywano poza Szczecinem. Dopiero w latach 1924-1925 pomiędzy kaplicę a kostnicę wbudowano krematorium.

Po 1918 r. powiększono cmentarz w kierunku zachodnim. Według projektu Georga Hanniga i Luise Lotte Hoyer powstała wąska część środkowa (wzdłuż alei Widokowej), a potem zachodnia, z alejami biegnącymi prostopadle do głównej osi. Przy alei Leszczynowej wzniesiono w latach 1928-1930 modernistyczną (dziś już nie istniejącą) kaplicę o kubicznej bryle i klinkierowych elewacjach. Przy alei Lipowej zbudowano wg projektu arch. Gregora Rosenbauera i rzeźbiarza Kurta Schwerdtfegera klinkierową, rzeźbiarsko opracowaną ścianę, pełniącą zarazem funkcję fontanny. W nowszych częściach cmentarza wytyczono prostokątne kwatery, skontrastowane z malowniczymi dolinkami dwóch strumieni – zwanych Cichą i Jasną Wodą. Pod koniec lat dwudziestych powierzchnia nekropolii wynosiła 153 ha.

Podczas 2. wojny światowej, już 20 września 1941 r. w wyniku amerykańskiego nalotu bombowego zniszczeniu uległa brama główna oraz budynek administracyjny, a wraz z nim kartoteka i księgi pochówków. W czasie brytyjskiego nalotu, w nocy z Wielkiego Piątku na sobotę, 20–21 kwietnia 1943 r. w ruinę obrócona została nowa kaplica przy alei Leszczynowej.

W 1945 r. utworzono przy ob. alei Zachodniej tzw. kwaterę polską (zwaną dziś kwaterą pionierów szczecińskich), na której spoczynek znalazło 417 zmarłych. Do Cmentarza Centralnego włączono dawny cmentarz wojskowy przy ul. Karola Miarki oraz teren pomiędzy obiema nekropoliami, na przedłużeniu alei Kasztanowej. Na głównej osi założenia utworzono cmentarz wojenny, na którym od 1946 do 1954 r. spoczęło ponad 3 tysiące żołnierzy i cywili radzieckich oraz 367 żołnierzy polskich, poległych w walkach wiosną 1945 r.

W latach 50. i 60. XX w. przejmowano pod pochówki stare kwatery, usuwając poniemieckie nagrobki. W ruinie pozostawała brama główna, nie użytkowana była główna kaplica. W latach 1958–1959 w Szczecińskim Biurze Projektów Budownictwa Przemysłowego opracowano projekt odbudowy bramy wraz z oboma skrzydłami. Autorami projektu hali bramnej byli inżynierowie M. Uciechowski i C. Piasecki, lewego skrzydła z kaplicą – inż. J. Zawadzki, skrzydła prawego – inżynierowie M. Uciechowski i J. Zawadzki. W 1961 r. ukończono lewe (wschodnie) skrzydło bramy, wzniesione od nowa na starych fundamentach. W 1962 r. odbudowano halę bramną, w 1963 r. ukończono prawe skrzydło.

W 1962 r. wydzielono kwaterę wyznania mojżeszowego przy trzeciej bramie. W 1967 r. zgodnie z projektem inż. Witolda Andrzejewskiego adaptowano dawną kwaterę urnową wokół okrągłego basenu na kwaterę zasłużonych. W tym samym roku przebudowano radziecko-polski cmentarz wojenny zgodnie z projektem inż. Kazimierza Szulca. Na osi założenia 29 października 1967 r. odsłonięto pomnik Braterstwa Broni projektu szczecińskiego rzeźbiarza Sławomira Lewińskiego.

W grudniu 1970 r. 13 spośród 17 ofiar robotniczego protestu spoczęło na dawnym cmentarzu wojskowym przy II bramie. W 1973 r. wyremontowano stojące tu zrujnowane budynki dawnej kaplicy oraz domu grabarza. Po 1968 r. zagospodarowano ponownie środkową część cmentarza wzdłuż alei Widokowej. Projekt opracowała Krystyna Węckowicz z Biura Projektów Budownictwa Komunalnego w Szczecinie. W 1975 r. uporządkowano zniszczoną w 1957 r. najstarszą polską kwaterę cmentarza przy alei Zachodniej. W tym samym czasie utworzono Kwaterę Działaczy Ruchu Robotniczego w południowo wschodnim narożniku starej części cmentarza. W 1978 r. stanął tu pomnik projektu Sławomira Lewińskiego. Po połowie lat 70. zgodnie z projektem Krystyny Węckowicz zagospodarowano ponownie kwatery przy alei Lipowej, Leszczynowej i Zachodniej. Od lat 80. XX w. kilkakrotnie powiększano nekropolię poza jej historyczne granice.

12 maja 1981 r. spłonęła – prawdopodobnie w wyniku podpalenia – kaplica główna. Odbudowa ciągnęła się od 1983 do 1994 r. Prace projektowe i wykonawstwo powierzono Pracowniom Konserwacji Zabytków. Projekt opracowali architekci Alicja Tymczyszyn i Bolesław Łucki wraz z zespołem. Według projektu mgr. inż. Leona Bućki i mgr. inż. Wiesława Podgórskiego wykonano prefabrykowaną ze stalowych elementów konstrukcję więźby dachowej nad kopułą. Wyremontowano elewacje, wykonano nowe pokrycie dachu. Wnętrze urządzono według projektu Ireny Butkiewicz. Zamontowano dwa prototypowe podnośniki hydrauliczne, a w kostnicy urządzono chłodnię do przechowywania zwłok.

W 1984 r. rozebrano ruinę modernistycznej kaplicy przy alei Leszczynowej. W tym samym roku przystąpiono do generalnego remontu cmentarza wojennego, zgodnie z projektem inż. Krystyny Węckowicz. Od lat 70. XX w. zachowywano oraz inwentaryzowano zabytkowe nagrobki. W 1978 r. powstał Komitet Pamięci o Pionierach Szczecińskiej Kultury, który od końca 1980 r. działał przy Stowarzyszeniu Katolików „PAX”. Dzięki poczynaniom komitetu udało się uratować przed likwidacją i uporządkować groby zasłużonych dla miasta artystów z pionierskich lat (np. aktorki Stanisławy Engelówny i pisarza Franciszka Gila). W 1986 r. z inicjatywy Komisji Opieki nad Zabytkami Zarządu Wojewódzkiego PTTK w Szczecinie, odrestaurowano i zaopatrzono w pamiątkową tabliczkę nagrobek Hugo Lemckego, zmarłego w 1925 r. pierwszego konserwatora zabytków Prowincji Pomorskiej.

Początek lat 90. był dla Cmentarza Centralnego okresem niekorzystnych zmian. Pod pochówki zajęto wolne dotychczas tereny zielone, zaniedbano kwaterę zasłużonych. W tym samym jednak czasie powstało szereg nowych pomników.

W grudniu 2003 r. zarejestrowane zostało Stowarzyszenie na rzecz Cmentarza Centralnego, które od 2004 r. organizuje kwesty na renowację zabytkowych nagrobków. W 2006 i 2007 r. w dawnym gaju urnowym urządzono lapidarium, którego uroczyste otwarcie odbyło się 11 maja 2007 r. Było ono połączone z symbolicznym powtórnym pogrzebem Hermanna Hakena i jego żony Johanny. W 2005 r. przystąpiono do stopniowej konserwacji nagrobków. W latach 2008-2009 wyremontowano bramę główną, w latach 2011-2012 zabytkowe ogrodzenie, a w 2012 r. zrealizowano pierwszy etap prac przy rewaloryzacji kwatery zasłużonych, polegający na remoncie okrągłego basenu z fontanną.

Cmentarz Centralny w Szczecinie, osiągnąwszy 172,3 ha powierzchni jest dziś największą w Polsce i czwartą pod względem wielkości nekropolią w Europie. Od czasu przejęcia przez polską administrację pomieścił ponad 177 tys. pochówków.

Opis

Układ przestrzenny. Cmentarz Centralny rozpościera się na zachód od centrum Szczecina, między ulicami Ku Słońcu od północy, Mieszka I od południa oraz torami kolejowymi od wschodu i osiedlem domków jednorodzinnych na Gumieńcach – od zachodu. Założenie rozplanowane jest wzdłuż osi biegnącej od kaplicy cmentarnej na zachód. Starsza, wschodnia część cmentarza, założona na początku XX w., wyróżnia się układem alejek biegnących zakolami po obu stronach osi. Odmienny, geometryczny i szachownicowy układ ma wąska część środkowa, rozplanowana po obu stronach alei Widokowej oraz część południowo-zachodnia, założona po 1918 r. poprzecznie do głównej osi założenia, wzdłuż strumieni, zwanych Cichą i Jasną Wodą.

W swej starej części cmentarz ogrodzony jest ozdobnym metalowym parkanem na ceglanej podmurówce. Główna brama wejściowa nekropolii prowadzi od ul. Ku Słońcu. Od bramy do kaplicy wiedzie lekkim łukiem aleja platanów klonolistnych. Stanowi ona część alei Okólnej, której dalsze odcinki obsadzono dębami czerwonymi, lipą holenderską i innymi gatunkami drzew. Alejkami po południowo-wschodniej stronie bramy dojść można do dawnego gaju urnowego. Położony przy torach kolejowych, na dwóch wzniesieniach połączonych mostkiem, mieści obecnie lapidarium. Odtworzono tu dawny układ aścieżek z elementami małej architektury i nagrobkami. Środek regularnego założenia wyznacza ponad stuletni betonowy basen fontanny. Obsadzone żywopłotami z tui alejki tworzą narys wydłużonego ośmioboku. W dolince po południowej stronie wzniesienia położona jest kwatera zasłużonych rozplanowana wokół okrągłego basenu z fontanną. Powyżej dolinki, za kaplicą biegnie krótka aleja obsadzona lipą krymską, tworzącą swymi zwisającymi gałęziami kształt sklepienia.

Sprzed kaplicy, której efektowną oprawę tworzą smukłe świerki serbskie, najlepiej czytelna jest główna oś założenia. Obniżenie na pierwszym planie zajmuje prostokątny basen, dalej widoczne są trzy lekko pochyłe tarasy, ujęte po bokach kulisami drzew iglastych. Na tarasach, okolonych starymi żywopłotami z cisa położony jest wojenny cmentarz żołnierzy radzieckich i polskich z pomnikiem Braterstwa Broni z 1967 r. Za pomnikiem, na osi założenia ciągną się trawiaste tarasy, na których przedłużeniu wytyczono aleję Widokową, obsadzoną żywopłotami z buku. W nowszej, zachodniej części nekropolii, z naturalnym krajobrazem dolin strumieni kontrastuje regularny układ równych, prostokątnych kwater. Na przecięciu osi głównej i doliny jednego ze strumieni zbudowano betonowy, trójdzielny basen.

Przy obecnej II bramie położony jest dawny cmentarz wojskowy. Rozplanowany wzdłuż alei kasztanowców, na osi której stoi żeliwny krzyż z końca XIX w. mieści m. kwaterę jeńców belgijskich i polskich z czasów II wojny światowej oraz groby ofiar Grudnia 1970 r.

Budowle. Do dziś przetrwały brama główna i kaplica zaprojektowane przez Wilhelma Meyera-Schwartau w formach neoromańskich. Założenie bramne złożone jest ze sklepionej hali o długości ok. 80 m oraz prostopadłych do niej skrzydeł przy dziedzińcu od strony miasta. Powojenne lewe (wschodnie) skrzydło mieści salę służącą do lat 90. XX w. jako kaplica. Zamykająca oś cmentarza kaplica główna jest budowlą orientowaną, na rzucie zbliżonym do krzyża greckiego, połączoną od wschodu z dawnym krematorium oraz poprzecznie doń usytuowaną kostnicą.

Na dawnym cmentarzu wojskowym przy II bramie zachowały się niewielka neoromańska kaplica i dom grabarza.

Pomniki. Spośród licznych pomników Cmentarza Centralnego na szczególną uwagę zasługują:

- „Żelazny Krzyż”, kon. XIX w., dawny cmentarz wojskowy przy II bramie

Pomniki poległych w czasie I wojny światowej żołnierzy:

- 357 pułku piechoty, rondo przed kw. 20. (z figurą orła w zwieńczeniu)

- 2. pułku piechoty Landwehry, Ludolf Albrecht, Hamburg, między kwaterami 6B i 7C (postać rycerza walczącego ze smokiem),

- 209 rezerwowego pułku piechoty, pomiędzy kwaterami 29C i 30 C, architekt Adolf Dahl, rzeźbiarz Hugo Lederer (płaskorzeźba z przedstawieniem wojownika sadzącego drzewko)

Pomniki powojenne:

- Braterstwa Broni, cmentarz wojenny, Sławomir Lewiński, 1967 (w formie dwóch skrzydeł husarskich)

- Działaczy ruchu robotniczego, kw. 41, Sławomir i Jakub Lewińscy, 1978

- Tym, którzy nie powrócili z Morza”, owalny plac, między kw. 13A i 14A, Maciej Radnicki, Małgorzata Szubert-Radnicka, 1989 (w formie pokładu statku zalewanego przez morskie fale z masztem w kształcie krzyża),

- „Pamięci Kombatantów", kwatera kombatancka przy I bramie, Jakub Lewiński, Zbigniew Szymaniak, 1989

- Krzyż Katyński, plac przy al. Okólnej, Jakub Lewiński, 1990

- „Pamięci Sybiraków", al. Okólna, w pobliżu I bramy, Krzysztof Adamiec, Joanna Haśnik-Adamiec, 1994

- Pionierów Szczecina, kwatera pionierów, Jakub Lewiński, 1995

- „Na chwałę Armii Krajowej”, rondo południowe obok kw. 31B, Maciej Prauziński, 2004 r.

- Dzieci Utraconych, kw. 80 E, Agnieszka Krusikiewicz, 2008

- „Pamięci olimpijczyków”, u zbiegu al. Leszczynowej i Strumykowej, Jakub Lewiński 2010

Nagrobki. Do dziś przetrwało ok. dwustu zabytkowych nagrobków tworzących całe zespoły np. w dawnym gaju urnowym, po obu stronach basenu przed kaplicą, przy al. Okólnej oraz w kilku innych miejscach. Zachowało się też ponad trzysta niewielkich płyt upamiętniających pochówki urnowe. Indywidualnie kształtowane nagrobki wyrabiano z wapienia, piaskowca, nie polerowanego granitu, a nawet z betonu. Dopuszczalne wymiary określano w zależności od rodzaju kwater. Największe pomniki ustawiano w znacznej odległości od siebie, wśród zieleni, tak aby harmonijnie współgrały z otoczeniem. Zachowały się pomniki architektoniczne w kształcie kolumnady lub aediculi (czasem zdobionej reliefami figuralnymi). Nieliczne są przykłady rzeźby figuralnej. Wykonany z różowego marmuru posąg kobiety z dzieckiem ustawiony ok. 1920 r. na grobie Toni Meister jest dziełem Christiana Nüssleina z Kassel. Powojenną rekonstrukcją są popiersia zmarłych we wnęce nagrobka Hermanna Hakena (1828–1916) zasłużonego nadburmistrza Szczecina i jego żony Johanny. Jego projektantem był znany rzeźbiarz Ludwig Manzel. Formę barokowej tumby ma nagrobek historyka i pierwszego konserwatora zabytków prowincji pomorskiej – Hugo Lemckego (1835–1925). Kształt sarkofagu z dwoma puttami po bokach otrzymał pomnik rodziny Papenbrock – najlepiej zachowany spośród stosunkowo licznych na cmentarzu dzieł pracowni Küsthardtów z Hildesheim. Przykładem ekspresjonizmu była rzeźba „Matka Ziemia” Ernsta Barlacha, ustawiona na jednym z grobów w 1921 r., a w 1967 r. przeniesiona do muzeum Barlacha w Güstrow. Od 2012 r. na Cmentarzu Centralnym stoi jej dokładna kopia. Niezwykła jest forma modernistycznego nagrobka Gertrud Ziegen-Ruecker (z ok. 1930 r.), złożonego całkowicie z wielkich betonowych liter. Popularne w latach 20. i 30. XX w. pochówki urnowe upamiętniano nagrobkami o kształcie słupów, sześcianów, kolumn, czy też „latarni umarłych”. Najpopularniejszym typem nagrobka pozostawała jednak stela, której formę ma m.in. pomnik zmarłego w 1935 r. projektanta cmentarza, Wilhelma Meyera-Schwartau.

Obiekt ogólnodostępny przez cały rok od świtu – w lecie (tj. od kwietnia do końca października) do godz. 21.00, w zimie (od listopada do końca marca) do 18.00.

Oprac. Maciej Słomiński OT NID Szczecin, 05.02.2015 r.