Dzieło wybitnego architekta i fortyfikatora Gerharda Corneliusa von Walrave. Zachowała bogatą dekorację rzeźbiarską, tworzącą wraz z napisem na elewacji skomplikowany program ideowy i symboliczny. Wraz z bramą Królewską jest obecnie jedną z dwóch budowli pozostałych po osiemnastowiecznych fortyfikacjach Szczecina - wówczas jednej z trzech (obok Magdeburga i Wesel) najpotężniejszych twierdz w Prusach. Obecnie pełni ważną funkcję w organizacji przestrzennej śródmieścia Szczecina ze względu na swe położenie w pośrodku węzła komunikacyjnego na styku dzielnicy staromiejskiej i dziewiętnastowiecznego centrum miasta.

Historia

Brama powstała w trakcie pruskiej rozbudowy twierdzy szczecińskiej w latach 1724-1740. Stanęła wówczas na miejscu tzw. Bramy Nowej, która wzniesiona została przez Szwedów w 1661 r. i zastąpiła zniszczoną średniowieczna bramę Passawską, położoną u wylotu ob. ul. Podgórnej. Autorem projektu bramy i całości szczecińskich fortyfikacji był Gerhard Cornelius von Walrave - architekt i inżynier wojskowy holenderskiego pochodzenia. Mury bramy wzniesiono w 1724 r. Pracami murarskimi kierował mistrz murarski Hans Jürgen Reinecke z Magdeburga, kamieniarskimi - mistrz Kiefersauer. W 1725 r. rzeźbiarski wystrój zewnętrznej elewacji wykonał Bartolome Damart - nadworny rzeźbiarz króla pruskiego Fryderyka Wilhelma I. Budowla wzniesiona została z cegły wypalonej przez majstrów z Liege w dzisiejszej Belgii. Ciosy piaskowca na elewację sprowadzono przez Magdeburg z Pirny w Saksonii. Kamienna elewacja była od początku malowana na olejno i złocona. W latach 1738-1749 po obu stronach bramy zbudowano kazamaty - dwie z nich, tuż przy bramie pełniły funkcję odwachu. W 1740 r., po uprzednim zasypaniu starej fosy, przedłużono sklepienie bramy w kierunku wschodnim, a następnie zbudowano elewację wewnętrzną, której dekorację wykonał rzeźbiarz Meyer. Elewacja ta wychodziła na Zielony plac Parad, ob. al. Niepodległości, podczas gdy od strony przedpola położony był rawelin. Droga od bramy prowadziła wówczas przez bramę zewnętrzna w wale rawelinu oraz przez trzy mosty - nad fosą główną oraz fosami rawelinu i przedwału. W 1836 r. brama otrzymała nowe, dębowe wrota. Remontowana w latach 1838, 1843, 1855, po założeniu Nowego Miasta w latach 50. XIX w. została od strony przedpola wzmocniona przez tambur, tj. dzieło obronne na narysie koła.

W 1873 r. zapadła decyzja o zniesieniu fortyfikacji. Dzięki staraniom konserwatorów zabytków - pomorskiego Hugo Lemckego i ogólnopruskiego Ferdinanda von Quasta, popartym przez następcę tronu, późniejszego cesarza Fryderyka, udało się uratować przed rozbiórką obie barokowe bramy - Berlińską i Królewską. W 1875 r. władze wojskowe przekazały obie budowle miastu. W 1877 r. przystąpiono do remontu bramy Berlińskiej, przekształcając ją w obiekt wolnostojący. Zgodnie z projektem, który dostarczył architekt Konrad Kruhl, zbudowano z obu stron ceglane mury przyporowe tworząc elewacje boczne, sklepienie naprawiono i zarzucono ziemią, odnowiono wnętrze i elewacje, a przejazd zamknięto z obu stron kratami. W 1892 r. zamurowano przejazd elewacji wewnętrznej, tworząc konchowo zamkniętą niszę, w której w latach 1902-1903 umieszczono fontannę z grupą rzeźbiarską projektu berlińskiego artysty Reinholda Felderhoffa, przedstawiającą grecką boginię Amfitrytę na rydwanie ciągniętym przez dwa rumaki. W 1932 r. fontannę tę usunięto, ponownie otwierając przejazd, w który wstawiono stara kratę. Krótko przedtem przeprowadzono remont i konserwację elewacji, a w 1933 r. zrzucono ziemię ze sklepienia, które zabezpieczono papą. W 1942 r. wobec zagrożenia nalotami bombowymi zdemontowano oba szczyty, których elementy zmagazynowano w Lesie Arkońskim. W latach 50. XX w. we wnętrzu bramy urządzono „pawilon turystyczny”. W czerwcu 1957 r. zmontowano powtórnie przywiezione z Lasu arkońskiego elementy szczytów bramy. Pracami kierował szczeciński rzeźbiarz Sławomir Lewiński. W 1978 r. adaptowano wnętrze bramy na sklep „Cepelii”. Wydzielono wtedy wschodnią część przejazdu na zaplecze socjalne i magazynowe. W okresie od maja do grudnia 1992 r. poddano gruntownej konserwacji obie elewacje budowli. Wykonawcą prac pod nadzorem technologicznym mgr Małgorzaty Zyzik i dr. Henryka Zyzika była firma „Kielart”, zespół konserwatorski pod kierunkiem Ryszarda Lipki-Bartosika. Zakres wykonanych prac obejmował m.in. oczyszczenie kamienia, flekowanie lica kamiennego piaskowcem szydłowieckim, rekonstrukcję zniszczonych elementów w tym materiale, hydrofobizację całości, rekonstrukcję polichromii i złoceń, wykonanie tynków na tylnych stronach szczytów, wykonanie nowego pokrycia dachu, odnowienie ceglanych elewacji bocznych.

Z końcem września 2013 r. zlikwidowano sklep „Cepelii”, a wnętrze bramy przekazano na potrzeby Teatru Kameralnego Szczecińskiego Towarzystwa Przyjaciół Sztuki. W ramach adaptacji do nowej funkcji zbudowano scenę, podest techniczny, toaletę dla widzów. Na zapleczu budynku powstała garderoba, pomieszczenie socjalne, łazienka, a także magazyn kostiumów. Widownia nowego teatru liczy ok. 80 miejsc. W grudniu 2014 r. Teatr Kameralny zainaugurował działalność w swej nowej siedzibie.

Opis

Brama Portowa usytuowana jest na zachód od Starego Miasta, na osi prowadzącej w kierunku wschodnim ul. Ks. kard. Stefana Wyszyńskiego, pośrodku jednego z głównych węzłów komunikacyjnych centrum Szczecina. Bezpośrednio po północnej i południowej oraz wschodniej stronie budowli biegną ruchliwe jezdnie, wzdłuż elewacji północnej i wschodniej - linia tramwajowa. Od zachodu, pomiędzy dwiema jezdniami rozciąga się wydłużony plac.

Architektura i dekoracja rzeźbiarska bramy utrzymana w formach późnego baroku. Ściany i sklepienia murowane z cegły, elewacje i szczyty wraz z bogatą dekoracja rzeźbiarską - wykonane z piaskowca sprowadzonego z Pirny w Saksonii.

Brama założona na rzucie wydłużonego prostokąta ze sklepionym przejazdem, jest budowlą o dwóch barokowych elewacjach - zewnętrznej (od strony przedpola) i wewnętrznej (od miasta). W obu elewacjach otwór przejazdu zamknięty został łukiem pełnym. Wyższej i bardziej okazałej elewacji zewnętrznej nadano reprezentacyjny charakter. Przejazd ujęty został przez dwie toskańskie półkolumny nałożone na szersze od nich pilastry. Wyłamane na osi kolumn belkowanie składa się z architrawu, gładkiego fryzu i wydatnego gzymsu. Na pionowe podziały nałożono rustykę w formie kamiennych opasek. Nad łukiem przejazdu umieszczono kartusz z monogramem króla Fryderyka Wilhelma I, a po jego bokach - dwie personifikacje bogini sławy - Famy. W attyce powyżej belkowania znalazł się łaciński napis uzasadniający prawa Prus do Szczecina, a nad nim - relief przedstawiający panoramę miasta z siedzącą na jej tle postacią boga Odry - Viadrusa. Zwieńczony królewską koroną szczyt bramy skomponowany został z promieniście ułożonych sztandarów i trofeów, na których tle umieszczono w licu elewacji owalny herb Królestwa Pruskiego, a na odwrociu obraz emblematu „Non soli cedit” („nie ustępuje słońcu”), przedstawiający orła z pękami błyskawic w szponach, wzlatującemu ku słońcu. Po bokach szczytu ustawiono panoplia, złożone z antycznych zbroi i tarcz. W elewacji wewnętrznej przejazd ujęto zdwojonymi pilastrami toskańskimi, dźwigającymi wyłamane belkowanie. Płyciny pomiędzy pilastrami wypełniono zwisającymi na wstęgach panopliami. Nad łukiem przejazdu umieszczono monogram królewski w kartuszu, na którym siedzi orzeł z rozpostartymi skrzydłami, trzymający w szponach miecz i berło. Szczyt, flankowany granatami z językami ognia, skomponowany został ze sztandarów i trofeów wojskowych, wśród których centralne miejsce zajmują dwie antyczne zbroje. Zwieńczenie całej konstrukcji stanowi wielki herb Królestwa Pruskiego z trzymaczami, płaszczem herbowym (palundamentem) i koroną. Wnętrze bramy nakryte jest sklepieniem kolebkowym.

Obiekt dostępny z zewnątrz. Wejście do wnętrza podczas przedstawień lub w innym czasie po uzgodnieniu z dyrekcją teatru.

Oprac. Maciej Słomiński, OT NID Szczecin, 08.01.2015 r.