Usytuowanie i opis

Grodzisko leży około 1 km na południe od wsi, przy drodze do Skotnik Wielkich, na północno-zachodnim krańcu wypłaszczenia wzgórza, należącego do Garbu Pińczowskiego i górującego nad okolicą. Od południa przylega ono do wyższego wzniesienia. U stóp grodziska znajdują się źródła strumyka, wpadającego do rzeczki Maskalis, lewobrzeżnego dopływu Nidy. Jest to jednoczłonowe założenie, zbliżone w kształcie do wydłużonego owalu, o jednym boku spłaszczonym, co upodabnia je w formie do żelazka (analogicznie jak człon główny grodu w Stradowie), otoczone potrójną linią wałów. Pierwotnie gród zajmował obszar o wymiarach ok. 300x200 m. Jego powierzchnia wynosiła około 5 ha. Majdan miał około 110x200 m. Od strony południowo-wschodniej pomiędzy wałami znajdowały się dwie „suche” fosy. Na wschód od grodu leżała zapewne osada

Historia

Chronologia grodu została ustalona w oparciu o analizę porównawczą ceramiki oraz kilku zabytków metalowych. Brak pełnej publikacji oraz brak datowania metodami przyrodniczymi pozostawia miejsce na rozbieżności wśród badaczy. Elżbieta Dąbrowska okres funkcjonowania grodu wyznaczyła na VII lub VII/VIII - początek lub 2. połowę IX wieku i w drugim etapie na 2. połowę IX wieku - początek XI wieku. Eligia Gąssowska nie zgadza się z podziałem tego okresu na dwie fazy i widzi tu założenie użytkowane w VII/VIII - końcu X wieku. Natomiast Jacek Poleski uważa, że gród najprawdopodobniej funkcjonował w IX-X wieku. Po spaleniu na jego miejscu zlokalizowana była zapewne w XI-XII wieku osada. Pierwsze wzmianki o wsi Szczaworyż pochodzą z końca XII i XIII wieku. Według dokumentu z 1190 roku dziesięcinę za wsi z nadania biskupa krakowskiego Gedki pobierał klasztor premonstrantek w Busku. W 1326 roku Szczaworyż tworzył parafię. Długosz wzmiankuje drewniany kościół pw. św. Jakuba Apostoła i św. Leonarda. Po 1480 roku powstał kościół murowany pw. św. Jakuba Większego. Nazwa Szczaworzysz ustala się w 1500 roku, wcześniej było to Sczeworzysz, Scabosyr, Szczawozisz, Szczaworzisz, Szczeworzysz. Włości te wielokrotnie zmieniały właścicieli i dzierżawców. Wydaje się, że nie były to urodzajne ziemie i że zarówno samo grodzisko, jak i jego najbliższe otoczenie, nie były użytkowane rolniczo. Około 1706 roku Adam Szmigielski odnowił wały na grodzisku, nazwane przez to „Wałami Szwedzkimi”. Niestety nie znamy zakresu tych prac. W czasach współczesnych północna i zachodnia część grodziska została zniszczona przez nieczynny dziś kamieniołom, następnie ucierpiało ono na skutek zlokalizowania tu w 1939 roku stanowiska artyleryjskiego, wreszcie jego południowa-wschodnia część została objęta uprawami.

Stan i wyniki badań

Badania Elżbiety Dąbrowskiej w latach 1960-1968 objęły majdan, przekop przez wał wewnętrzny oraz pierwsze międzywale. Badania weryfikacyjne Eligii Gąssowskiej przeprowadzono w miejscu dawnego wykopu na wale. W ich wyniku ustalono, iż umocnienia wzniesiono w konstrukcji przekładkowej na nasypie tworzącym jego podwalinę. Na majdanie odkryto kilkadziesiąt obiektów, z tego kilka budynków mieszkalnych, dwa interpretowane jako pracownie metalurgiczne. Odsłonięto również kilka prostokątnych bruków kamiennych o powierzchni kilku m² o niejasnej funkcji.

Materiał zabytkowy i dokumentacja znajdują się w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie oraz stacji Instytutu Historii i Kultury Materialnej PAN w Krakowie (Stacja Archeologiczna w Igołomii).

Oprac. Nina Glińska, NID OT Kielce, 04.11.2014 r.

Bibliografia

• Informator Archeologiczny, 1976, s. 237.
• Dąbrowska E., Sprawozdanie z badań sondażowych przeprowadzonych na grodzisku wczesnośredniowiecznym w Szczaworyżu, pow. Busko w 1960 r., „Sprawozdania Archeologiczne” 1963, t. 15, s. 322-328.
• Dąbrowska E., Sprawozdanie z badań wykopaliskowych prowadzonych na grodzisku wczesnośredniowiecznym w Szczaworyżu, pow. Busko, w latach 1962 i 1963, „Sprawozdania Archeologiczne” 1965, t. 17, s. 255-264.
• Dąbrowska E., Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na wczesnośredniowiecznym grodzisku w Szczaworyżu, pow. Busko, w latach 1965-1966, „Sprawozdania Archeologiczne” 1969, t. 20, s. 277-286.
• Dąbrowska E., Wczesnośredniowieczny gród w Szczaworyżu, pow. Busko-Zdrój, w świetle badań w latach 1962-1968, „Sprawozdania Archeologiczne” 1970, t. 22, s. 193-207.
• Gąssowska E., Wyniki weryfikacji chronologiczno-kulturowej i funkcjonalnej grodziska w Szczaworyżu gm. Busko Zdrój w latach 1988/1989, „Peregrinus” 1990, t. 3, Kielce, s. 9-34.
• Poleski J., Wczesnośredniowieczne grody w dorzeczu Dunajca, Kraków 2004, s. 430-431.