Należy do najmłodszych miast wielkopolskich. Jego powstanie łączyło się z rozwojem rzemiosła, miasto było znacznym ośrodkiem sukienniczym. Z Szamocina pochodzą najstarsze wiadomości o użyciu maszyn parowych na terenie Wielkopolski.

Historia

Najstarsza wzmianka o wsi Szamocino pochodzi z 1364 r. W XV w. należała ona do rodu Nałęczów Jaktorowskich, następnie Grocholskich, w latach 1623-1717 - do Baranowskich, od 1717 r. - do Bętkowskich. Warunki do powstania w Szamocinie miasta pojawiły się dopiero w XVIII w. w związku z rozwojem sukiennictwa. Cech sukienników funkcjonował tu już zanim Szamocin stał się miastem, od 1744 r., na mocy przywileju ówczesnego właściciela, Józefa Bętkowskiego. W przywileju tym dziedzic zapewniał osadnikom m. in. działki i materiał na budowę domu, a także sześć lat zwolnienia od podatków. Przywilej lokacyjny na prośbę J. Bętkowskiego wystawiony został 29.XI.1748 r. przez króla Augusta III Sasa. Miasto uzyskało przywilej na osiem jarmarków oraz zwolnienie z podatków na osiem lat. W 1750 r. J. Bętkowski sprzedał Szamocin Leonowi Raczyńskiemu, kasztelanowi santockiemu. Nowy właściciel kontynuował akcję osadniczą, zamierzając rozwinąć Szamocin w ważny ośrodek miejski (m. in. w l. 50. XVIII w. wydał przywilej dla tzw. Nowego Miasta, zwanego też Filipsberg - ob. pl. Wolności), jednak nie przyniosło to spodziewanych rezultatów. W latach 60. XVIII w. podjęto budowę przejścia groblą przez dolinę Noteci między Szamocinem i Białośliwiem. Nowa droga pomyślana była jako szlak handlowy łączący Wielkopolskę z Krajną i Pomorzem i miała podnieść znaczenie Szamocina.

Podczas I rozbioru Polski Szamocin znalazł się pod panowaniem pruskim. Miasto liczyło wtedy 336 mieszkańców, w tym 50 rzemieślników (36 sukienników). W 1783 r. notowano tu już ponad 700 mieszkańców żyjących w 66 domach. W 1787 r. liczba sukienników wzrosła do 82. Na pocz. XIX w. liczba mieszkańców przekroczyła 1000, co związane było ze znacznym napływem kolonistów niemieckich w tym okresie. W latach 1807-1815 Szamocin należał do Księstwa Warszawskiego, a od 1815 - do Wielkiego Księstwa Poznańskiego.

W związku z pomyślną sytuacją sukiennictwa w k. XVIII w. kolejny właściciel Szamocina, Filip Raczyński rozpoczął rozbudowę miasta. W tym celu w 1801 r. wydał on przywilej, ułatwiający nabycie parceli budowlanych i osiedlenie się przy wiodącej ku Noteci ulicy, nazwanej ulicą Filipa. Wkrótce osiedlili się tu liczni sukiennicy. Wg innych źródeł miała wówczas powstać także podobna ulica Michaliny.

W 1816 r. rozpoczął się upadek sukiennictwa, które nie mogło konkurować z rozwijającą się produkcją fabryczną. Część sukienników wyemigrowała do Królestwa Kongresowego. W tym czasie rozwinął się jednak handel (głównie bydłem), dzięki czemu Szamocin, mimo kryzysu sukiennictwa, nie popadł w stagnację. W 1827 r. wzniesiono tu murowany kościół protestancki, w 1835 r. utworzona została parafia ewangelicka. Z lat 30. XIX w. pochodzą informacje o zastosowaniu w istniejącym tu tartaku, młynie i foluszu maszyn parowych. W 1840 r. Szamocin został zniszczony przez pożar. Duże znaczenie dla miasta miały zrealizowane w tym czasie inwestycje drogowe. W 1853 r. wybrukowano grobli w kierunku Białośliwia, w latach 1847-53 powstała szosa łącząca tą groblę z Margoninem i Chodzieżą. W 1861 r. zbudowano szosę z Margonina do Wągrowca, co zapewniało dogodne połączenie z Poznaniem. Najważniejszym jednak czynnikiem rozwoju Szamocina było powstanie kolei: w 1851 r. otwarty został przebiegający przez pobliskie Białośliwie odcinek kolei wschodniej, łączący Pilę z Bydgoszczą. W 2 poł. XIX w. nastąpił znaczny rozwój handlowy Szamocina, dużą rolę odgrywał zwłaszcza handel drewnem. W tym czasie zrealizowano szereg inwestycji komunalnych: w 1863 r. wybrukowany został Rynek, w latach 1867-1885 - ulice Margonińska, Michaliny i Sądowa. Ok. 1880 r. załamał się handel drewnem, negatywny wpływ na miasto wywarło też powstanie linii kolejowej z Poznania do Piły, co ożywiło pobliską Chodzież kosztem Szamocina. Pozytywny wpływ wywarł natomiast projekt linii kolejowej z Chodzieży do Gołańczy (1901 r.). Linię otwarto w 1908 r., rok wcześniej wybudowano dworzec i ulicę Dworcową. W pierwszym dziesięcioleciu XX w. powstały m. in. rzeźnia, mleczarnia, tartak i drukarnia. Kościół ewangelicki otrzymał dwuwieżową fasadę, która stała się symbolem znaczenia miasta. W 1906 r. zbudowano też kościół katolicki, w okresie międzywojennym podniesiony do rangi parafialnego. Liczba ludności przekroczyła 2000.

Opis

Dawna wieś Szamocin położona była na nieurodzajnych gruntach, u podnóża i na zboczu południowego wału pradoliny noteckiej, przy trakcie z Kcyni do Chodzieży i Ujścia, biegnącym równolegle do Noteci. Druga droga, łącząca Wągrowiec i Margonin z Krajną ma późniejszą, osiemnastowieczna metrykę.

Zachowany do dziś układ przestrzenny Szamocina pokrywa się z układem z k. XVIII w., znanym z mapy Schroettera i Engelhardta. Jest to układ nieregularny, rozciągnięty na linii południowy-zachód - północny-wschód. Składa się z kilku powiązanych ze sobą elementów przestrzennych.

Najstarszym elementem układu jest d. dwór, usytuowany na wzniesieniu, w pobliżu rozgałęzienia dróg do Chodzieży i do Margonina, w południowo-zachodniej części miasta. Dwór znajduje się na osi wydłużonego układu miasta, od którego oddziela go obniżenie i przepływający tędy rów, przecinający podmokłe łąki. Największym elementem przestrzennym miasta jest wydłużony plac Wolności, lekko obniżający się ku zachodowi i północnemu-zachodowi. Jego pierzeja południowa przylega do stoku, pierzeja północna - do obniżenia przechodzącego w podmokłą łąkę. Na środku placu znajduje się kościół ewangelicki o formach neoromańsko-klasycystycznych. Działki po stronie południowej są płytkie, ograniczone przebiegającą na ich zapleczu ulicą, po stronie północnej - głębokie, sięgające łąki (pierwotne parcele sukienników). Z południowego-zachodu krańca placu wybiega droga do Chodzieży. Ponadto na zachód biegnie powstała w 1907 r. ul. Dworcowa. Plac zwęża się ku północy wsch. Jego południowa pierzeja przechodzi w biegnącą na wschód ul. Kościelną, skręcającą pod górę, w kierunku usytuowanego na końcu ulicy neobarokowego kościoła katolickiego. Północna pierzeja placu wolności przechodzi krótką uliczką w pierzeję rynku.

Rynek jest nieregularnym, trójkątnym placem, rozszerzającym się ku północnemu-wschodowi. Od północy przechodzi on w ul. Paderewskiego, stanowiącej wylot drogi prowadzącej do Noteci (d. grobla przez pradolinę do Białośliwia), od północnego-wschodu - w rozszerzającą się placowo ul. Hallera, której południowa pierzeja stanowi przedłużenie pierzei rynkowej. Oba odcinki tej pierzei rozdziela ul. 19 Stycznia, stanowiąca połączenie Rynku z ul. Kościelną.

Opisany układ ukształtowany został w pierwszej fazie przez żywiołowe przekształcanie się dawnej wsi w osadę o charakterze miejskim, później - przez dodawanie placów lub rozszerzających się placowo ulic. Elementy należące do dawnej wsi to nieregularny trójkątny Rynek (dawne rozstaje dróg) oraz położone po jego południowej stronie ulice. Do późniejszej, miejskiej fazy rozwoju należy natomiast uregulowana północno-zachodnia pierzeja Rynku.

Plac Wolności wytyczony został zapewne po nadaniu Szamocinowi praw miejskich, w okresie wielkich planów Leona Raczyńskiego (po poł. XIX w). Wznoszący się na środku placu kościół ewangelicki pierwotnie otoczony był cmentarzem, który w okresie późniejszym przeniesiony został za miasto.

Dalsze elementy układu powstały w czasach działalności Filipa Raczyńskiego (l. 1801-02). Założone zostały wtedy ulice: Filipa, powstała jako rozszerzenie dawnej drogi lokalnej, (ob. ul. Paderewskiego i jej przedłużenie - ul. Marcinkowskiego oraz rozszerzająca się placowo ul. Michaliny, przechodząca dalej w drogę do Kcyni (ob. ul. Hallera). Parcele przy ul. Filipa posiadają wydłużony kształt typowych działek sukienniczych, natomiast płytsze działki wytyczone po obu stronach ul. Michaliny zapewne przeznaczone były dla rzemieślników innych specjalności lub handlarzy. Przy wymienionych ulicach i placach zachowała się zabudowa murowana, przeważnie parterowa, z ok. poł. XIX w.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Krzysztof Jodłowski, OT NID w Poznaniu, 28.11.2014 r.