Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

cmentarz mennonicki - Zabytek.pl

cmentarz mennonicki


cmentarz ewangelicki przełom XVIII/XIX w. Szaleniec

Adres
Szaleniec

Lokalizacja
woj. pomorskie, pow. malborski, gm. Stare Pole

Cenny przykład niewielkiej nekropoli mennonickiej na Żuławach z częściowo zachowanymi nagrobkami, będący świadectwem kilkuwiekowej obecności w delcie Wisły niderlandzkich osadników.

Historia

Około poł. XVI w. na Żuławy zaczęli przybywać prześladowani w Niderlandach członkowie odłamu religijnego Menno Simonsa, zwani mennonitami. Nowi osadnicy, dzięki przywiezionym z ojczyzny umiejętnościom zagospodarowywania terenów depresyjnych i zalewowych, wywarli znaczący wpływ na środowisko i krajobraz Żuław. Przybysze osiedlali się na zasadzie dziedzicznej dzierżawy gruntów (emfiteuzy) i posiadali odrębny samorząd wiejski; początkowo zezwalano im za opłatą na korzystanie z kościołów i cmentarzy istniejących. Dzięki przywilejom od pocz. XVII w. mennonici zakładają własne cmentarze, obok budują świątynie i szkoły.

W Szaleńcu (niem. Tchoerichthof), średniowiecznym folwarku zakonnym, później królewskim, holenderscy osadnicy pojawili się stosunkowo późno, bo dopiero w XVIII w. Bogusław Denhoff wydzierżawił osadę mennonitom. Cmentarz w Szaleńcu został prawdopodobnie założony w końcu XVIII w. lub na przełomie XVIII i XIX w. (datowanie, przy braku źródeł archiwalnych, możliwe na podstawie wieku drzew i zachowanych nagrobków) i był użytkowany do okresu międzywojennego. Najwcześniejszy zachowany nagrobek pochodzi z 1806 roku, a najpóźniejszy z 1914 roku. Cmentarz miał drewniane ogrodzenie, od strony drogi znajdowała się okazała brama z murowanymi słupkami (jej pozostałości są jeszcze widoczne na zdjęciu z 1978 r.).

Opis

Cmentarz mennonicki położony jest na płaskim terenie po wschodniej stronie głównej wiejskiej drogi (Rozgart-Stare Pole), w południowej części wsi. Założony na planie trapezu o pow. ok. 0,11 ha, od wschodu i północy graniczy z polami, od południa z gospodarstwem wiejskim (zagroda nr 6). Dawna kompozycja cmentarza jest mało czytelna. Najprawdopodobniej cmentarz miał skromny układ: aleja o kierunku wsch.-zach. dzieliła go na dwie kwatery, mniejszą południową i większą północną (przebieg alei można odtworzyć na podstawie zachowanych lip). Dawniej cmentarz posiadał obsadzenia wzdłuż granic zach., pn. i wsch., a od strony drogi na osi alei znajdowała się murowana brama. Obecnie cmentarz ogrodzony jest metalową siatką na betonowym fundamencie, obsadzenia graniczne pozostały jedynie wzdłuż szosy (lipy i jesiony). Cmentarz jest orientowany; zachowało się 26 obramień grobów pojedynczych, podwójnych i dziecięcych oraz kilkanaście steli z piaskowca (większa część zachowanych nagrobków znajduje się w kwaterze północnej). Mennonici nie stworzyli odrębnego typu rzeźby sepulklarnej, zachowane stele są dość typowe, mają formę wolnostojących płyt o wymiarach ok. 2,0x0,8 m., ustawionych bezpośrednio na cokołach, w zwieńczeniu znajdują się tympanony (trójkątne, zamknięte łukiem lub linią falistą), w centralnej części tablica z inskrypcją, na zewnętrznych ścianach często wierszowana sentencja lub biblijny werset. Występują ornamenty zdobnicze czysto dekoracyjne (motywy antyczne, akant, meander, rozety, wić roślinna, girlandy) lub symboliczne (skrzyżowane gałązki palm - zwycięstwo nad śmiercią, wieniec laurowy - symbol zwycięstwa i chwały, skrzyżowane gałązki dębu - trwanie w wierze). Na nagrobkach w Szaleńcu znajdują się niekiedy dokładne dni życia zmarłych, np. na najstarszym zachowanym nagrobku napis głosi: „Tu spoczywa w Bogu, pan Herman Penner, pochodzący z sąsiedztwa wsi Szaleniec, ur. d. 5 marca 1773, zm. d. 16 listopada 1806. Przeżył 33 lat, 8 miesięcy i 11 dni”.

Obiekt ogólnie dostępny.

Oprac. Teofila Lebiedź-Gruda, OT NID w Gdańsku, 28.10.2014 r.

Rodzaj: cmentarz ewangelicki

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_22_CM.4600, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_22_CM.74299