Pomimo zmiany funkcji w k. lat 30. XX w. i adaptacji na magazyn zboża, obiekt odznacza się czytelną formą, dyspozycją wnętrz oraz częściowo zachowaną artykulacją i dekoracją, świadczącymi o historycznym i funkcjonalnym charakterze zabytku.

Historia

Historia gminy żydowskiej w Wielowsi sięga najprawdopodobniej przełomu XVII/XVIII w., czego materialnym potwierdzeniem jest ocalały cmentarz żydowski na skraju wsi, na którym najstarszy z zachowanych obecnie pochówków datowany jest na 1722 r. Z przekazów wynika również, że gmina w 1 poł. XVIII w. posiadała na terenie Wielowsi drewnianą synagogę, zastąpioną kilkadziesiąt lat później gmachem murowanym. Wg źródłowych wzmianek budowa murowanej synagogi rozpoczęła się w 1763 r., a w 1771 r. obiekt był już użytkowany. W 1875 r. ze względu na zły stan techniczny został rozebrany, a w jego miejscu w 1877 r. powstał nowy gmach wybudowany przez mistrza murarskiego H. Berlinera z Tarnowskich Gór. Datowanie zabytku jest zgodne z obecnym stanem badań nad typologią synagog oraz specyfiką ich formy i układu funkcjonalno-komunikacyjnego na przestrzeni wieków. O ile bowiem rzut i dyspozycję wnętrz ocalałego obiektu, w tym uwzględnienie babińca i pomieszczeń towarzyszących w kompozycji bryły budynku, uznać można za rozwiązania typowe od czasów nowożytnych, o tyle zwieńczenie zach. partii synagogi wieżą z hełmem jest specyficzne dla tendencji XIX i pocz. XX w., związanych z prądami postępowymi w judaizmie, oddziałującymi również na architekturę synagog.

Budynek przestał być użytkowany zgodnie z pierwotnym przeznaczeniem na początku listopada 1938 r., w związku z wydarzeniami Nocy kryształowej. W wyniku odsprzedania budynku synagogi mieszkańcowi wsi bezpośrednio przed pogromem, pomimo wskrzeszonego pożaru, budynek nie uległ zasadniczemu zniszczeniu przez SS-manów. Nakazem władz niemieckich nowy właściciel zobligowany był do usunięcia wszelkich elementów i symboli, w tym najprawdopodobniej wieży z hełmem zdobionym Gwiazdą Dawida, oraz wyposażenia wnętrza, świadczących o dotychczasowym sprawowaniu w budynku kultu religijnego. W 1939 r. obiekt zaadaptowano na magazyn zboża, w efekcie czego poddany został dalszym, znaczącym przekształceniom. Przestrzeń dawnej sali modlitw została podzielono na trzy kondygnacje pomieszczeń magazynowych, zlikwidowano empory babińca, przekształcono elewacje zewnętrzne włącznie z zamurowaniem historycznych otworów okiennych i drzwiowych, zniszczono część artykulacji elewacji frontowej, a całość na zewnątrz i wewnątrz ponownie otynkowano.

Opis

Budynek dawnej synagogi mieści się w najstarszej części Wielowsi, w pobliżu kościoła par. pw. Wniebowzięcia NMP, u zbiegu ul. Gminnej i Polnej. Jest to obiekt wolno stojący, zwrócony frontem ku zach., na planie prostokąta, w formie prostopadłościanu krytego niskim dachem czterospadowym, obudowanego od zach. i pd. wtórnymi dobudówkami, murowany z cegły, otynkowany, z cokołem licowanym wapiennymi ciosami. W zwartym rzucie i bryle obiektu czytelny jest historyczny podział na usytuowaną od wsch. wysoką salę modlitw dla mężczyzn oraz analogicznej wysokości, dwukondygnacyjną cześć zach. mieszczącą przedsionek, pomieszczenia towarzyszące gminy żydowskiej oraz babiniec z emporą na piętrze. 

Obecny wygląd elewacji budynku jest efektem przekształceń dokonanych krótko przed i po wojnie, związanych z adaptacją na spichlerz, aczkolwiek nadal czytelna jest historyczna artykulacja elewacji w formie płaskich lizen, fryzów i profilowanych belkowań, a także lokalizacja pierwotnych otworów okiennych. Elewacja frontowa (zach.) przesłonięta jest w większej części powojenną dobudówką. Widoczna ponad nią górna strefa fasady składa się z trzech osi, w tym środkowej w formie wydatnego ryzalitu, akcentowanych narożnymi lizenami i zwieńczeniem w formie belkowania. Widoczna od wewnątrz dobudówki dolna strefa fasady wraz z trzema historycznymi wejściami do budynku są obecnie całkowicie przemurowane. Jednokondygnacyjna elewacja wschodnia ujęta jest narożnymi lizenami oraz zwieńczeniem w formie belkowania. W płaszczyźnie ściany czytelna pozostaje historyczna kompozycja złożona z dwóch symetrycznie rozmieszczonych, zamkniętych półkoliście otworów okiennych oraz umieszczonego na osi niewielkiego oculusa. Obie elewacje boczne charakteryzują się czytelnym podziałem na dwie historyczne części funkcjonalne, podkreślone odrębną artykulacją w formie lizen i belkowania – krótką, nieznacznie zryzalitowaną, dwukondygnacyjną, jednoosiową część zach. (dawna partia wejścia z pomieszczeniami gminy i babińcem) oraz pierwotnie jednokondygnacyjną, trójosiową część wsch. (dawna sala modlitwy mieszcząca Aron ha-kodesz i bimę). W poszczególnych osiach elewacji pd. znajdują się wtórne prostokątne otwory okienne, z kolei w osiach elewacji pn. zarówno analogiczne otwory okienne, jak i wtórne otwory drzwiowe, służące do komunikacji i transportu przechowywanego w magazynie zboża. Analogicznie, jak w przypadku elewacji wsch., w obu elewacjach bocznych czytelne pozostają zamurowane historyczne otwory.

W rozplanowaniu wnętrza czytelny jest typowy dla nowożytnych synagog układ wzdłużny, złożony z właściwej, obszernej, jednokondygnacyjnej sali modlitwy na planie zbliżonym do kwadratu, mieszczącej pierwotnie przy ścianie wsch. Aron ha-kodesz i centralnie usytuowaną bimę, oraz z usytuowanej od zach. dwukondygnacyjnej części towarzyszącej, mieszczącej osobne wejścia dla kobiet i mężczyzn, babiniec, zapewne również izbę kahalną.

Wnętrze dawnej sali modlitw podzielone jest obecnie na trzy kondygnacje za pomocą wtórnych drewnianych stropów. Poszczególne kondygnacje skomunikowane są za pomocą schodów usytuowanych w pn.-zach. narożniku pomieszczenia. W ścianie zach. mieści się przekształcone przejście do pomieszczeń w części podwieżowej, tj. przedsionka i domniemanej izby kahalnej. Zachowana i czytelna pozostaje skromna, historyczna, klasycyzująca artykulacja wnętrza, złożona ze sztukatorskiego detalu architektonicznego oraz symetrycznie rozmieszczonych wnęk okiennych. Trójosiowa ściana wsch. urozmaicona jest umieszczoną na osi wysoką, półkoliście zamkniętą, zaakcentowaną dekoracją listwową wnęką na Aron ha-kodesz, flankowaną pierwotnie wnękami okiennymi. Środkowej wnęce w ścianie wsch. odpowiada wysoki arkadowy otwór w ścianie zach., komunikujący babiniec w części podwieżowej z nieistniejącą emporą zlokalizowaną w zach. części sali modlitw. W obu ścianach bocznych czytelne są symetrycznie rozmieszczone, rozglifione do wnętrza ościeża zamurowanych otworów okiennych – po trzy półkoliście zamknięte okna w sali głównej i po jednym niskim oknie na wysokości nieistniejącej empory. Ściśle wyznaczone miejsce na emporę w obrębie ryzalitu zach. zaakcentowane jest zachowanymi narożnymi lizenami, łączącymi się z profilowanym gzymsem obiegającym całą salę modlitwy, usytuowanym pod sufitem.

Część podwieżowa w przyziemiu i na piętrze mieści trzy niewielkie, skomunikowane amfiladowo pomieszczenia. We wnętrzu usytuowanej na osi kruchty czytelne jest zamurowane, półkoliście zamknięte ościeże głównego wejścia do synagogi w ścianie zach., ponadto zachowane są historyczne otwory drzwiowe do pomieszczeń bocznych wraz z pozostałościami drewnianych ościeżyn. Niewielkie, prostokątne przejście z kruchty do sali modlitw ma charakter wtórny. W pomieszczeniach bocznych (prawdopodobnie izba kahalna oraz osobna kruchta babińca wraz z nieistniejącą klatką schodową na piętro) czytelne są ościeża okien. We wnętrzu pomieszczenia środkowego na piętrze zachowane są przejścia na emporę babińca i do pomieszczeń bocznych, z analogiczną stolarką ościeżyn, jak w przyziemiu. W ścianie zach. usytuowany jest wtórny otwór przejściowy do przybudówki zach., ponadto czytelny jest łęk historycznego, zamkniętego półkoliście otworu okiennego w elewacji zach. W rozlokowanych po bokach pomieszczeniach babińca czytelne są ościeża wtórnie przemurowanych otworów okiennych.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 23-03-2022 r.