poł. XIX w.,  stanowi dobrze zachowany zespół urbanistyczny z czasów Królestwa Kongresowego. Są to budowle murowane, w przeważającej części dwukondygnacyjne, odznaczające się stosunkowo skromnym wystrojem  architektonicznym. Autorami najważniejszych obiektów byli wybitni architekci: Chrystian Piotr Aigner, Antonio Corazzi, Henryk Marconi, Wacław Ritschel. Wartości artystyczne i historyczne o charakterze ponadregionalnym.

Historia

W końcu XVIII w. „na południe od kościoła stał na środku rynku ratusz, w którym mieściła się izba sesjonalna i karczma klasztorna. Był to budynek drewniany, kryty gontami”. W 1819 r. nakazano rozebrać stary ratusz. Według nowej koncepcji ratusz miał znaleźć się na osi budowanego kościoła „ażeby [jego] facjata odpowiadała frontowi Kościoła”. W latach 1834-1835 wzniesiono budynek odwachu (aresztu). Parterowy, na planie wydłużonego prostokąta, z portykiem czterokolumnowym wspierającym tympanon ozdobiony rzeźbą orła. Wnętrze dwutraktowe z pomieszczeniem dla warty, trzema celami dla aresztantów, trzema pokojami dla oficerów i kuchnią od podwórza. Obiekt był tynkowany i malowany w kolorze piaskowym, typowym dla budynków rządowych. Pod budowę odwachu i ratusza został wskazany plac w pd.-wsch. narożniku rynku. W 1836 r. Antonio Corazzi  dokonał poprawy istniejącego projektu. W latach 1841-1844 pod nadzorem budowniczego gubernialnego, Karola Majerskiego, wniesiono budynek ratusza. Budynek był dziewięcioosiowy z bramą przejazdową, dwukondygnacyjny. Na osi symetrii połączonego ratusza i odwachu znajdowała się wieża. Od pn. do ratusza przylegał parterowy odwach, nazywany pawilonem prawym, analogicznie od pd. znajdował się parterowy pawilon o pięciu osiach. Oba parterowe pawilony otwierały się do ulicy Kościuszki masywnymi arkadami. W 1855 r. rozbudowano ratusz. Oba podniesione skrzydła (pawilony) zostały przekryte dachem o kalenicy równej kalenicy ratusza. Pomieszczenia w części nad odwachem przeznaczone zostały na mieszkanie i kancelarię komisarza wojennego, pokoje nad pawilonem pd. włączone do mieszkania prezydenta. Prawdopodobnie w latach 80. XIX w. do zespołu ratusza włączono parterową kamienicę stojącą pomiędzy odwachem a budynkiem gimnazjum (pd. pierzeja Rynku, ob. ul. Mickiewicza). Nadbudowane nad nią piętro zyskało elewację, ujednoliconą z pozostałą częścią. W 1933 r. rozpoczęto kolejną modernizację, przerwaną działaniami wojennymi. Zamurowano m.in. arkady od strony ul. Kościuszki, zmieniono układ wnętrz. Niemiecki okupant nadał obiektowi germański sznyt. Przed wkroczeniem Armii Czerwonej Niemcy wysadzili środkową część ratusza. Odbudowany w latach 50. XX w., po kapitalnym remoncie i kolejnej modernizacji w latach 90. XX wieku.

Opis

Zespół ratusza usytuowany jest w centrum miasta w zach. pierzei ul. Kościuszki i płd. pierzei Rynku. Klasycystyczny, poszczególne części zespołu (na rzutach prostokątów) połączone są w jeden budynek. Był wielokrotnie przebudowywany; teraz ma dwie kondygnacje, z których niższa, obecnie zabudowana, była pierwotnie arkadowym podcieniem. Budynek wieńczy czworoboczna wieża, przepruta czterema arkadowymi prześwitami i otoczona niską balustradą. Wejście główne do budynku od strony Rynku to czterokolumnowy portyk w porządku doryckim. Masywny, boniowany parter jest cokołem dla lżejszej architektury I pietra. Zrównoważona kompozycja, efekt ładu i harmonii poszczególnych elementów elewacji stanowi o artystycznym wyrazie budynku.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

oprac. Iwona Górska, OT NID w Białymstoku, 21.10.2014 r.