Jest to jeden z najpotężniejszych obiektów tego typu na Podlasiu, przez co porównywany jest często z grodziskiem w Drohiczynie.

Usytuowanie i opis

Grodzisko usytuowane jest w południowej części miasta Suraż, około 50 m na wschód od Rynku Kościelnego. Położone jest na niewielkim wzniesieniu, u którego podnóża przepływa rzeka Narew.

Wał grodziska posiada w planie kształt nieregularnego owalu i przebiega wzdłuż krawędzi niewielkiego wzgórza nazywanego Górą Zamkową i którego Łączna powierzchnia wynosi około 0,6 ha. Przyjmuje się, że gród otoczony był pierwotnie fosą (obecnie zasypaną) zasilaną wodą z pobliskiej Narwi.

Historia

Najnowsze badania archeologiczne pozwoliły ustalić, że budowa grodu w Surażu miała miejsce w XII w. Ośrodek ten został jednak opuszczony przez mieszkańców po pewnym okresie użytkowania. Kolejny etap użytkowania tego miejsca rozpoczął się w XIV w., wraz z budową drewniano-ziemnego zamku należącego do Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Do niedawna badacze nie byli zgodni, czy powstanie grodu w Surażu należy łączyć z Rusią czy Mazowszem. Najnowsze badania wskazują, że ośrodek ten mogli założyć Rusini. Wskazuje na to potwierdzone datowanie powstania pierwszego założenia, jak i charakter związanych z nim zabytków ruchomych. Miejsce to zostało następnie opuszczone przez ludzi, aby ponownie wrócić na karty dziejów w związku z budową pod koniec XIV w. warowni strzegącej terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego. Z tego czasu pochodzi tez pierwsza wzmianka pisana o Surażu. W 1392 roku drewniano-ziemny zamek został spalony przez Krzyżaków. W XV wieku Suraż pełnił funkcję stolicy ziemi suraskiej. Osada przygrodowa dała początek miastu lokowanemu na prawie magdeburskim w 1445 roku. W tym czasie na miejscu dawnego grodu zbudowany został zamek z murowana wieżą, który został zniszczony w trakcie „potopu szwedzkiego”.

Stan i wyniki badań

Pierwsze badania grodziska w Surażu prowadzone były w latach 30-tych XX wieku przez kierownika Muzeum Państwowego w Grodnie Józefa Jodkowskiego oraz miejscowego nauczyciela Aleksandra Stafińskiego. W wyniku tych prac archeologicznych odsłonięto relikty drewniano ziemnych fortyfikacji i nawarstwienia o miąższości około 5 m, zawierające przedmioty pochodzące z okresu od XI do XVI wieku. W północno-zachodniej części majdanu odkryto pozostałości murowanej baszty. Od strony południowej grodziska natrafiono też na rząd drewnianych pali na przedłużeniu fosy.

W 2004 r. u podnóża grodziska w Surażu przeprowadzono podwodne badania rozpoznawcze, w poszukiwaniu wspomnianych konstrukcji drewnianych. Odsłonięto i zadokumentowano pozostałości pali drewnianych, tworzących układy liniowe zarówno wzdłuż brzegu Narwi, jak i w poprzek jej nurtu. Analiza dendrochronologiczna jednego z elementów pozwoliła określić datę ścięcia drzewa na połowę XIV w.

W 2013 r. suraskie grodzisko objęte zostało badaniami w ramach polsko-litewskiego projektu badawczego „Suraż i Liškiava - średniowieczne ośrodki władzy na pograniczu Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego”, kierowanego przez Dariusza Krasnodębskiego z IAiE PAN. Wyniki przeprowadzonych badań nie zostały jeszcze ostatecznie podsumowane, ale już ich wstępna analiza dostarczyła istotnych informacji dla rekonstrukcji historii obiektu. Archeologom udało się odsłonić pozostałości ziemnego, oblicowanego kamieniami, wału grodowego z XII w. W sąsiedztwie wału natrafiono na pozostałości budynku mieszkalnego ogrzewanego glinianym piecem kopułkowym. Pozyskany zbiór zabytków ruchomych wskazuje, iż gród był w tym czasie zamieszkiwany przez całe rodziny. Wczesnośredniowieczny poziom osadniczy przykrywają nawarstwienia związane z budową drewniano-ziemnego, litewskiego zamku. Założenie to otoczone zostało wałem, o wysokości ok. 3 m, wykonanym z gliny wzmacnianej co kilkadziesiąt centymetrów wypalaniem. Na wierzchołku wału znajdował się jeszcze drewniany płot, po którym zachowały się ślady masywnych słupów.

W latach 1970-1971 badane było także, położone około 50 m na zachód od grodziska, wczesnośredniowieczne cmentarzysko datowane na XII-XIII w. Odsłonięto na nim blisko 70 pochówków. Cmentarz ten mógł być związany z funkcjonowaniem grodu i osady przygrodowej.

Grodzisko jest dostępne dla zwiedzających.

Oprac. Michał Sekuła, OT NID w Warszawie, 16-11-2015 r.