Miejscowość Strzmiele, jako siedziba starego pomorskiego rodu Borków związana jest z ważnymi wydarzeniami historycznymi.

Historia

Wieś Strzmiele (do 1945 r. Stramehl) była siedzibą jednego z najstarszych i najpotężniejszych rodów rycerskich na Pomorzu, mającego jeszcze słowiańskie korzenie. W 1255 kasztelan kołobrzeski Bork po złożeniu urzędu osiadł na swoich posiadłościach wokół Reska i Łobza, które w tym czasie były terenami przygranicznymi. Niedaleko przebiegała granica z Brandenburgią, Pomorza zachodniego oraz Polski. Pierwsza wzmianka o Strzmielu pojawia się w dokumencie z 1288 r. W tym czasie miejscowość miała nazwę „Wolfsberg” (Wilcza Góra). Według literatury wyraz „Bork” w miejscowym dialekcie słowiańskim oznaczał wilka. W herbie rodu umieszczone były dwa biegnące wilki. Prawdopodobnie jeszcze w XIII w. w Strzmielu wzniesiono zamek warowny, położony w zakolu strumyka, na północ od dzisiejszej wsi. Do dzisiaj zachowało się wzgórze zamkowe otoczone podmokłymi łąkami. Warownia składała się z zamku wysokiego i niskiego (podzamcza) założonych na planie zbliżonym do prostokąta. W pobliżu zamku rozwinęła się osada, która w 1348 r. otrzymała lubeckie prawo miejskie. Ponieważ Borkowie prowadzili zbyt samodzielną politykę wobec władzy książąt pomorskich, zamek w Strzmielu został w 1338 r. najechany i zniszczony z rozkazu księcia Barnima III Wielkiego. Podczas oblężenia poległ syn seniora rodu Borków o imieniu Borante. W późniejszych pertraktacjach pokojowych Borkowie zobowiązali się nie wznosić nowych zamków na terenie swoich dóbr. Prawdopodobnie w czasie najazdu w 1338 r. poważnie zniszczone zostało również świeżo lokowane miasto. Po najeździe nazwa miejscowości zmieniła się na „Stramehl” (od strumienia biegnącego przez wieś), jednak jeszcze w XVIII w. Strzmiele nazywano miasteczkiem.

Teatrem wojny po raz kolejny stało się Strzmiele w czasie wojny polsko-krzyżackiej. Maćko Borek (Matzke von Borcke) oraz Eckhard von dem Wolde uprowadzili w 1388 r. księcia Wilhelma z Geldri, który podążał do Malborka na krucjatę przeciwko pogańskim Litwinom. Akcja była opłacona przez króla polskiego Jagiełłę. Skandal odbił się echem nawet w samym Rzymie. W odwecie Krzyżacy spalili w 1393 r. zamek w Strzmielu, siedzibę Maćka Borka. Według powojennej literatury, w tym czasie wybudowano nowy zamek w miejscu dzisiejszego dworu. Jednak jest to mało prawdopodobne, ponieważ przekazy historyczne z XVI w. (1551, 1583) opisują jeszcze starą warownie usytuowaną w zakolu strumienia, której fragmenty zachowały się do dzisiaj. Według tychże relacji zamek składał się z zamku wysokiego i niskiego określonego podzamczem. Warownię otaczał mur, wał i fosa. Na zamku znajdował się dwukondygnacyjny budynek mieszkalny określany „domem”. Na parterze były trzy pomieszczenia. W 1534 lub 1540 r. w średniowiecznym zamku w Strzmielu urodziła się znana pomorska czarownica Sidonia von Borcke, ścięta w 1620 r. w Szczecinie. W XIX w. Sidonia została bohaterka powieści J. W. Meinholda oraz tematem jednego z obrazów sławnego angielskiego malarza E. Burne-Jonsa.

Starą położoną na podmokłym terenie warownie opuszczono prawdopodobnie na przełomie XVI i XVII w. W Strzmielu nocował z 30 na 31 sierpnia 1612 r. E. Lubinus, twórca wielkiej mapy księstwa pomorskiego. Według relacji sławnego kartografa przyjął go Adrian Bork i zakwaterował w bliżej nie określonym gospodarstwie lub dworze („Hoff”). Nową siedzibę mieszkalną wzniesiono w pierwszej ćw. XVII w., na terenie dawnego miasta położonym na zachód od starej warowni, w niedalekim sąsiedztwie kościoła. Wiadomo, ze Adrian von Borcke, radca w Spirze w 1612 r. przekazał rodzinie w testamencie swoje posiadłości wraz z nieukończoną budową dworu. Nową rezydencję wzniesiono na sztucznie usypanym wzgórzu na rzucie zbliżonym do kwadratu i otoczono fosą. Dokładny wygląd zabudowy dworskiej pozostaje nieznany. Wiadomo, że budynek mieszkalny był murowany, ponieważ do dzisiaj zachowały się jego fragmenty. Na podstawie innych siedzib szlacheckich wnoszonym w tym czasie można przyjąć, iż założenie dworskie w Strzmielu otoczone było murem i miało jeszcze cechy obronne (zachowała się jedna strzelnica). W części południowo-zachodniej usytuowana była prawdopodobnie brama z mostem zwodzonym. Budowla była sukcesywnie modernizowana w kolejnych latach.

W osiemnastym wieku wybudowano kamienny most, rozebrano częściowo lub w całości dawny mur kurtynowy i wybudowano ceglane ogrodzenie. W wyniku gruntownej przebudowy w I połowie XVIII w. powstał wysoko podpiwniczony budynek z piętrowym ryzalitem wejściowym na osi. Nieznana jest forma dachu. Opierając się na analizie innych ówczesnych budowli, dwór mógł być nakryty dachem mansardowym. Według autorki powojennej dokumentacji historyczno-architektonicznej, wejście do budynku poprzedzone było dwuramiennymi schodami wachlarzowymi z podestem na osi, których wygląd jest obecnie nieznany. W części środkowej schodów znajdowała się szyja piwniczna z obszernym wejściem. W piwnicy mieściły się zapewne stajnie, co było bardzo powszechnym zwyczajem w tym czasie w siedzibach ziemiańskich nawet niekiedy kamienicach.

Od 1742 r. Strzmiele należało do mieszczańskiego rodu Loeperów. Ok. 1780 r. Jan Jerzy Loeper zmodernizował kolejny raz starą rezydencje. W tym czasie powstały dwa niewielkie budynki, określane w niemieckiej literaturze jako Kavaliershaus (domki gościnne). Przekształcony został budynek mieszkalny, który nakryto zachowanym do dziś dachem mansardowym z naczółkami. Dobudowano lub przebudowano szczyt nad ryzalitem wejściowym. W wyniku przemurowania pierwotnych schodów na jednobiegowe, zamurowano szyję piwniczną i wykuto nowe mniejsze wejście obok. W dworze mieściła się biblioteka oraz cenny zbiór monet. W 1786 r. Johann Georg Loeper uzyskał tytuł szlachecki.

W 2. lub 3. ćw. XIX w. rozebrano kamienny most, splantowano fosę od południowego zachodu i założono szeroki podjazd. Wymurowano nowy fragment muru kurtynowego oraz słupki bramne. Do dworu dobudowano masywny ryzalit z tarasem od północnego wschodu, oraz drewniany ganek kolumnowy od południowego zachodu. Po 1945 r. majątek upaństwowiono, natomiast pałac użytkowany był przez gminę Radowo Małe jako budynek mieszkalny. W 1966 r. obiekt był już nie zamieszkały i popadał w ruinę. W 1987 roku zniszczony dwór przejęło Archiwum Państwowe, a następnie rozpoczęło gruntowny remont. Niestety podczas adaptacji zabytku zlikwidowano klasycystyczny ganek, który charakteryzował się wysokim poziomem wykonania. Pomimo braku przekazów historycznych rozebrano oryginalne schody z ok. 1780 i wymurowano dzisiejsze, nawiązując w nieudolny sposób do form znanych z pałaców z pierwszej połowy XVIII w. Wbrew zasadom konserwatorskim otwór drzwiowy zaakcentowano pseudobarokowym portalem. Zmieniono również oryginalny otwór okienny w szczycie. Szczególnie szkodliwe dla ekspozycji zabytku było splantowanie w latach 2005-2010 szesnastowiecznej fosy w celu usypania podjazdu dla samochodów.

Opis

Dwór znajduje w północnej części wsi Strzmiele, położonej na nizinie otoczonej wzgórzami. Na północ od dworu rozciągają się pola poprzecinane siecią kanałów, od południa położone są zabudowania wsi. Przez równinny teren po zachodniej stronie dworu wije się niewielki strumyk, w zakolu którego zachowały się pozostałości dużego średniowiecznego zamku. W niedalekim sąsiedztwie dworu usytuowany jest renesansowo-barokowy kościół powstały w XVII i XVIII w, oraz relikty dawnego folwarku. Po stronie północnej i wschodniej rezydencji usytuowane są pozostałości ogrodu z aleją dojazdową. W otoczeniu dworu rosną liczne stare drzewa, między innymi dąb Maćko o obwodzie pnia 605 cm.

Dwór wzniesiono w formach skromnego klasycyzującego baroku charakterystycznego dla terenów Pomorza Zachodniego. Siedziby w tym samym typie istniały w Stolcu, Siemczynie, Łoźnicy (ruina), Radowie Wielkim (nie istnieje). Zastosowane w Strzmielu formy architektoniczne popularne były również w innych krajach protestanckiej Europy. Dla przykładu można podać, że ukończona w 1734 r. siedziba ziemiańska o bardzo podobnie zakomponowanej elewacji oraz charakterystycznym surowym detalu zachowała się w Döbbelin w niemieckim kraju związkowym Saksonia-Anchalt.

Dwór w Strzmielu położony jest na sztucznym wzniesieniu o narysie zbliżonym do kwadratu, wokół którego zachowały się pozostałości fosy. Zespół dworski otoczony jest ceglanym murem. Siedziba ziemiańska składa się z dworu oraz dwóch niewielkich pawilonów tzw. Kavaliershaus (domki gościnne) usytuowanych przy bramie wjazdowej.

Dwór założono na rzucie prostokąta z ryzalitami na osi: płytkim od frontu, tj. od strony zachodniej oraz głębokim od strony parku, tj. od wschodu. Do ryzalitu wejściowego przylegają dwuramienne schody wachlarzowe z podestem na osi. Parterowy dwór posadowiono na wysokiej piwnicy. Korpus główny nakryto dachem mansardowym z lukarnami, ryzalit wejściowy dachem dwuspadowym. Piętrowy ryzalit zachodni wieńczy płaski dach tarasowy.

Rezydencję wzniesiono z kamienia (piwnice) oraz cegły. Budynek mieszkalny oraz mur ogrodzenia swą dzisiejszą formę uzyskały w wyniku wielu etapów budowlanych, stąd poszczególne partie murów zróżnicowane są pod względem zastosowanych technik budowlanych oraz wielkości ciosów kamiennych i cegieł. Elewacje w większości zostały otynkowane. Jedynie parter ryzalitu wschodniego oblicowany został kamieniem polnym. Kamień gładko ociosano w licu muru, natomiast mniej dokładnie obrobiono w miejscu powierzchni stycznych, dodatkowo uzupełniając drobnym kamieniem.

Skromne elewacje o wysokim cokole zwieńczono profilowanym gzymsem. Naroża barokowego korpusu głównego oraz ryzalitu wejściowego podkreślono boniowanymi lizenami. Okna w formie prostokątów stojących ujęto prostymi opaskami okiennymi z uszakami. Symetryczną fasadę wieńczy późnobarokowy szczyt o wklęsło-wypukłym wykroju i części środkowej wyodrębnionej zdwojonymi gładkimi lizenami. Wejście główne podkreślone jest przez skromny portal składający się z dwóch boniowanych pilastrów nakrytych naczółkiem w kształcie eliptycznie wygiętego gzymsu. Na osi schodów usytuowane jest prostokątne wejście do piwnicy. W południowej części elewacji wschodniej podczas ostatniego remontu pozostawiony został świadek zamurowanego XVII wiecznego okna.

Elewacje późnoklasycystycznego ryzalitu wschodniego ujęte są gładkimi narożnymi lizenami i zwieńczone attyką. Obramienia zamkniętych łukiem pełnym okien mają formę prostej opaski.

Późnobarokowe pawilony wzniesiono na planie zbliżonym do prostokąta. Parterowe budynki nakryte są dachami namiotowymi. Jednoosiowe elewacje przeprute zostały otworami okiennymi, zamkniętymi prosto lub łukami odcinkowymi i ujętymi prostymi opaskami ze zwornikami w nadprożu.

Wnętrza dworu są dwutraktowe z sienią wejściową na osi. W tylnym trakcie, w części południowej usytuowany jest długi salon z drewnianymi schodami zabiegowymi. Pomieszczenie w ryzalicie wschodnim pełniło prawdopodobnie rolę salonu ogrodowego. Obecna aranżacja wnętrz pochodzi z czasów odbudowy. Z dawnego wystroju zachowały się jedynie pojedyncze drewniane obramienia drzwi pochodzące z 3 ćwierci XIX w. Na szczególną uwagę zasługują piwnice nakryte masywnymi sklepieniami krzyżowymi oraz kolebkowymi. Monumentalny charakter ma duża sala w pierwszym trakcie na osi, w której sześcioprzęsłowe sklepienie wsparto na dwóch słupach po środku. W murze pomiędzy korpusem głównym a ryzalitem wschodnim zachowała się szesnastowieczna strzelnica. Wnętrza pawilonów gościnnych są jednoprzestrzenne. W murach zachowały się relikty dawnych kominków.

Obiekt dostępny tylko z zewnątrz.

Oprac. Radosław Walkiewicz, 16.03.2015 r.