Wspomniane walory, w dużym stopniu, udało się przywrócić w wyniku jego odbudowy z lat 1948-1956, dlatego też  świątynia stopnicka jest zaliczana w poczet cennych ważnych przykładów „polskiej szkoły konserwacji”.

Historia

Najstarszą, najpewniej drewnianą, świątynię w Stopnicy wzniesiono już XI wieku. Według hipotez w końcu tego stulecia Władysław Herman miał powołać przy niej kolegiatę; co współcześnie negują historycy Kościoła, wskazując, iż o jej kanoniku i scholastyku wspominają źródła dopiero w latach 10.-60. XII wieku. Nie zmienia to jednak faktu, że budowla ta musiała pełnić ważną rolę w administracji kościelnej. Dlatego też już w XIII w. wystawiono na jej miejsce kościół murowany, którym opiekowało się, aż trzech plebanów, o czym wspomina wzmianka z latach 1325-27. Obecną świątynię wzniesiono między 1350 a 1376 rokiem. Według Jana Długosza, ufundowała ją  Kazimierz Wielki w ekspiacji za zlecone przez niego w 1349 r. zabójstwo ks. Marcina Baryczki (ob. takie okoliczności fundacji poddawane są w wątpliwość). W 1421 r. ustanowiono przy niej prepozyturę. W 2 poł. XV w. do kościół dostawiono kaplicę pw. św. Anny, a po r. 1564 rozbudowano go o północną kruchtę i ogrójec. W 1645 r. ukończono przy nim budowę kaplicy pw. Matki Bożej Różańcowej, ufundowanej przez Adama Hinka- dziedzica okolicznych miejscowości. W 1657 r. stopnicką świątynię sprofanowały wojska Rakoczego. Dość szybko, bo w latach 60.-70. XVII w., została wyremontowana. Najpewniej w trakcie tych prac stwierdzono złą statykę budowli, skoro w 1677 r. obniżono jej dach. Kolejne prace budowlane wykonano przy niej w latach 1719-23, m.in.: wówczas wzniesiono nową sygnaturkę i wzmocniono filary. Przed r. 1783 i 1795 r. była kilka razy zniszczona przez pożary. W dziewiętnastym stuleciu stopnicki kościół remontowano kilka razy, jednak najpoważniejsze w nim zmiany przeprowadzono dopiero w pocz. XX w., kiedy to wymieniono ołtarze na neogotyckie, murowano w elewację ogrójca gotyckie antepedium i wykonano szereg prac budowlanych. W 1944 ukształtowaną przez wieki budowlę na skutek dziań wojennych zniszczono w 80 %. Mimo takiej tragedii już w 1945 r. lokalne władze i wierni, motywowani przesłankami ideowymi i moralnymi, postanowili ją odbudować. Zadanie to powierzono inż Józefowi Jamrozowi z Krakowa, który zaproponował rekonstrukcję świątyni w formie zbliżonej do stanu przed kataklizmu, wykorzystując do tego zachowane oryginalne elementy. Zasadnicze prace budowlane wykonano przy niej w latach 1949-56. Najpewniej z powodów politycznych uroczystą konsekrację kościoła dokonano dopiero w 1986 roku. W latach 2002-2005 przeprowadzono restaurację jego elewacji i dachu, zaś w latach 2004 i 2011 poddano konserwacji obrazy z XVIII w., gotycki detal architektoniczny i „marmurowe” epitafia z XVII-XIX wieku.

Opis

Gotycki kościół znajduje się w zach. części wzgórza miejskiego, w pobliżu rynku; zajmuje on centrum nieregularnego placu, który jest otoczony kamiennym murem. Jest to orientowana, pseudodwunawowa świątynia o halowym, dwufilarowym i prostokątnym korpusie z wyodrębnionym trójprzęsłowym prezbiterium, zakończonym trójbocznie. Do prezbiterium przylegają od pn. wieloboczna wieża schodowa i niższa od niego dwuprzęsłowa zakrystia, zakończona dwubocznie. Do korpusu nawowego dobudowano: od pd. dwuprzęsłową, prostokątną kaplicę św. Anny i kwadratową kaplicę kopułową MB Różnicowej, od zach. kwadratową kruchtę z okrągłą wieżyczką schodową, a od pn. takąż kruchtę. Kościół wzniesiono z wapienia, częściowo obustronnie wytynkowano i opięto skarpami. Nakrywają go dachy: dwuspadowy (korpus i kruchta zach.), pięciospadowy (prezbiterium), pulpitowy (zakrystia, kaplica św. Anny), trójspadowy (kruchta pd.) i kopuła (kaplica MBR). Na tle skromnych kamiennych elewacji świątyni wyróżnia się fasada zachodnia o trójkątnym szczycie z blendami. Na pn. ścianie prezbiterium odnaleźć można średniowieczne znaki kamieniarskie i „marmurowe” epitafium Horacego i Anny Lustich z 1628 r. (nieustalony warsztat chęciński?), a w pd.-wsch. części nawy gotycką płaskorzeźbę z Barankiem Bożym. Wejścia do kościoła podkreślają ostrołukowe i zamknięte łukiem dwuramiennym rekonstruowane portale. Jego wnętrze nakrywają zrekonstruowane sklepienia: trójpodporowe (w nawie wsparte na dwóch filarach), krzyżowo-żebrowe (w prezbiterium, zakrystii i kaplicy św. Anny ze zwornikami z 2 poł. XV w.), kolebkowo-krzyżowe (w kruchcie pn.), kolebkowe z lunetami (w kruchcie zach.) i kopułowe na pendentywach (nad kaplicą MBR). Na sklepieniach korpusu i prezbiterium umieszczono płaskorzeźbione, gotyckie zworniki, ozdobione herbami i wsporniki z dekoracją roślinną z lat 50.-70. XIV wieku. W glifach płd. okien prezbiterium i nawy zachowały się fragmenty polichromii z 3 ćw. XIV w.(?). Wśród wyposażenia kościoła godnymi uwagi są: w ołtarzu gł. kamienne antepedium z 3 ćw. XIV w., ołowiana chrzcielnica z 1 poł. XVI w., dwa obrazy z XVIII w. (Immaculata, św. Anna Samotrzeć), przeniesiony z klasztoru w Staniątkach ołtarz NMP z 2 poł. XVIII w. (uszaki 2 poł. XVII. w.) i „marmurowe” epitafia z XVII-XIX w. (Alberta Węgrzynowicza zm. 1677, wyk. nieustalony warsztat z Dębnika).

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Opr. Łukasz Piotr Młynarski, OT NID w Kielcach, 09-06-2015 r.