Zespół sanktuarium Matki Pokoju w Stoczku Klasztornym jest obiektem istotnym dla kultury polskiej.

Okoliczności fundacji wiążą się ze znaczącym momentem historii Rzeczypospolitej – rozejmem wojen polsko-szwedzkich w czasie wojny trzydziestoletniej, z historią Warmii i działalnością jej kolejnych biskupów, postaci dużego formatu intelektualnego i politycznego. Biskup Mikołaj Szyszkowski ufundował świątynię Marii Matki Pokoju w duchu potrydenckiej pobożności maryjnej i uczonej antykizacji kultury staropolskiej. Dalszy i stały rozwój sanktuarium spowodował rozbudowę o krużganki i powiększenie klasztoru, które cechują się spoistością stylową, a wprowadzony w wieku XVIII wystrój malarski krużganków pozostaje jednym z bogatszych tego rodzaju na ziemiach polskich. Bryła sanktuarium pozostaje harmonijną, historyczną dominantą krajobrazu wiejskiego i rolniczego.

Zespół sanktuarium cechuje się autentyzmem substancji zabytkowej zachowanej w znacznym stopniu – struktur murowanych, detalu architektonicznego, konstrukcji ciesielskich więźb, ślusarek i stolarek okiennych i stolarek drzwiowych, posadzek i podłóg, a także wystroju malarskiego, zespołu sgraffito-napisów naściennych (w dawnym karcerze klasztornym) i wyposażenia ruchomego: malarskiego, rzeźbiarskiego, kowalstwa artystycznego, mebli, tekstyliów i utensyliów liturgicznych.

Niezwykle znaczącą składową historii sanktuarium jest to, że klasztor stoczkowski był w latach 1953-1954 miejscem uwięzienia przez władze komunistyczne kardynała Stefana Wyszyńskiego. Wartość społeczna i edukacyjna sanktuarium wynika z zachowania funkcji żywego miejsca kultu religijnego i ośrodka pielgrzymkowego, a także upowszechniania wiedzy o tym etapie polskiej historii powojennej i jej długofalowych skutkach.

Historia

Stoczek (niem. Springborn) jest wsią o metryce średniowiecznej. Został założony w 1349 roku przez biskupa warmińskiego Hermana z Pragi w dominium biskupim, czyli tej części diecezji warmińskiej, jednej z diecezji władztwa zakonnego w Prusach, która podlegała bezpośredniej władzy terytorialnej biskupa. Ten to obszar dominium biskupiego – historyczna Warmia – od 1466 roku stał się częścią Korony Królestwa Polskiego i był częścią Rzeczpospolitej do pierwszego rozbioru Polski w 1772 roku. W czasach polskich kult maryjny na Warmii został ożywiony zgodnie z duchem fundacji nowożytnych. Jednym z takich miejsc, o szczególnym rysie związanym z dziejami wojen polsko-szwedzkich w wieku XVII, stał się Stoczek. Mikołaj Szyszkowski, biskup warmiński, wybrał go na wzniesienie kościoła wotywnego upamiętniającego rozejm polsko-szwedzki, korzystny dla Rzeczpospolitej, zawarty w 1635 roku w Sztumskiej Wsi. Budowa została zrealizowana w latach 1639-1641. Wzniesiono rotundę przykrytą kopułą. W ołtarzu głównym znalazła się przeznaczona specjalnie dla nowo uformowanego wnętrza i sprowadzona z Rzymu kopia obrazu o dawnej tradycji kultu i specjalnej konotacji chrześcijańskiego zwycięstwa wojennego – wizerunku Marii z Dzieciątkiem z bazyliki Santa Maria Maggiore, znanej jako Matka Boska Śnieżna. Kilka znaczących skojarzeń, wyłaniających się ze źródeł i z wybranych form architektury i wyposażenia, świadczą o przemyślanej inicjatywie odpowiadającej okolicznościom fundacji upamiętniającej zawarcie rozejmu. Kościół stale nazywany był w źródłach Templum Pacis (Świątynia Pokoju). Antykizująca nazwa, odnosząca się do dostojnej powagi pax romana, pozostaje w żywym dialogu z dedykacją kościoła Marii – Matce Pokoju (zawartej na tablicy fundacyjnej kościoła) a także z wyborem obrazu do ołtarza głównego, którego pierwowzór po bitwie pod Lepanto (1571) i zwycięstwie nad Turkami szybko utożsamiono z wizerunkiem Matki Boskiej Zwycięskiej „odpowiedzialnej” za rozstrzygnięcie bitwy i zakończenie wojny. Rotunda zwieńczona kopułą, również o odległym rodowodzie antycznym, była formą architektoniczną wyjątkową na tle architektury polskiej wieku XVII.

Biskup Szyszkowski powierzył opiekę nad sanktuarium bernardynom, którzy na początku dojeżdżali tu z Barczewa. Nowy klasztor murowany w Stoczku otrzymali w 1666 roku, a w 1672 roku utworzyli tu samodzielny konwent (bernardyni prowincji krakowskiej). W związku z rosnącym ruchem pielgrzymkowym za czasów kolejnych biskupów, szczególnie zaś dzięki aktywności Andrzeja Chryzostoma Załuskiego i Teodora Potockiego, założenie pielgrzymkowe było rozbudowywane, a poszczególne jego elementy uzyskiwały bogaty wystrój i wyposażenie. W latach 1708-1717 sanktuarium uzyskało charakterystyczną dla XVIII wieku formę świątyni otoczonej krużgankami pielgrzymkowymi. Wokół usytuowanej w centrum rotundy wzniesiono czworobok krużganków. Do rotundy dobudowano podłużne prezbiterium, przylegające do wschodniego skrzydła krużganków. Na tym samym skrzydle nadbudowano wieżę i zintegrowano z nim czworobok rozbudowanego klasztoru. Po rozbudowie kościoła symetrycznie rozmieszczone drzwi boczne rotundy zostały zamurowane i przesłonięte ołtarzami.

Wyposażenie i wystrój zlecono przede wszystkim twórcom działającym na Warmii. Zwraca uwagę datowana na 1717 rok bujna, ornamentalna polichromia sklepienia nowej zakrystii w południowym ramieniu krużganków, opatrzonej herbami Teodora Potockiego. W 1736 roku Maciej Meyer z Lidzbarka Warmińskiego wykonał bogatą dekorację malarską wnętrza krużganków, w 1742 roku Krzysztof Perwanger z Tolkmicka – płaskorzeźby Drogi Krzyżowej do krużganków i rzeźby świętych franciszkańskich do nawy kościoła, nowy ołtarz główny powstał w pracowni Krzysztofa Peuckera z Reszla. Stoczek był ośrodkiem stałego ruchu pątniczego, miejscem fundacji biskupich i działalności zakonnej, nakierowanej między innymi na rozwijanie pobożności brackiej, która przekraczała partykularyzmy warmińskie – stoczkowskie Bractwo Świętej Anny było inkorporowane do stołecznego arcybractwa warszawskiego.

Zabór pruski przyniósł najpierw ograniczenia administracyjne, następnie – w 1810 roku – kasatę zakonów, która w 1826 roku sfinalizowała się w konfiskacie dóbr i zamknięciu klasztoru wraz z kościołem. W 1840 władze pruskie przekazały kościół i klasztor diecezji warmińskiej. Dzięki zaangażowaniu kolejnych biskupów warmińskich, postaci oddanych Kościołowi lokalnemu, sanktuarium dźwignęło się z zaniedbania i – po nieudanych ze względu na opór władz państwowych próbach zainstalowania opieki zakonnej – stało się diecezjalnym centrum rekolekcyjnym. Był również stale miejscem pielgrzymek. W pierwszej dekadzie XX wieku zespół w Stoczku stał się przedmiotem zainteresowania prowincjonalnego konserwatora i nowoczesnej ochrony zabytków. W 1909 roku nadbudowano piętro skrzydła klasztornego, w 1913 dobudowano kruchtę kościoła. W 1920 Stoczek objęli ponownie bernardyni, tym razem z niemieckiej prowincji śląskiej.

Po zakończeniu II wojny światowej południowa część Prus Wschodnich – a więc i historyczna Warmia ze Stoczkiem – znalazła się w nowych granicach Polski. W 1946 roku do stoczka przybyli polscy bernardyni, którzy utrzymali się to do roku 1953. Następnie klasztor przejęły władze państwowe, a kościół pozostał filią parafii w Kiwitach. Położenie na uboczu, nieliczna, zatomizowana ludność napływowa były zapewne tymi czynnikami, które sprzyjały decyzji władz o wyborze klasztoru na miejsce internowania prymasa Stefana Wyszyńskiego, który został aresztowany po sprzeciwie episkopatu wobec polityki państwa wobec Kościoła w Polsce (list Non possumus). Internowanie miało cztery kolejne lokalizacje – po aresztowaniu we wrześniu 1953 roku Stefan Wyszyński był przetrzymywany przez miesiąc w Rywałdzie Szlacheckim, a następnie kolejno w Stoczku, Prudniku i Komańczy, przez około roku w każdym z tych miejsc, aż do uwolnienia w październiku 1956 roku. Stoczek był miejscem pierwszego rocznego odosobnienia prymasa.

Od 1957 roku sanktuarium w Stoczku znajduje się pod opieką zgromadzenia marianów, którzy prowadzą działalność duszpasterską (od roku 1981 w samodzielnej parafii), a także upamiętniającą i popularyzującą tradycje maryjne, pielgrzymkowe i poświęcone kardynałowi Wyszyńskiemu. Jako opiekunowie założenia kontynuują prace zabezpieczające, remontowe i konserwatorskie.

Opis

Założenie kościoła otoczonego krużgankami i z przylegającym czworobokiem klasztoru tworzy zwartą całość z podkreśloną centralną lokalizacją rotundy, połączonej niższym, prostokątnym prezbiterium z wschodnim skrzydłem krużganka. Akcentem wysokościowym jest dodatkowo wzniesiona nad nim wieża.

Rotunda jest przykryta kopułą, pokrytą dachem blaszanym o nieco spłaszczonym profilu, z niewysoką latarnią. Skromny, ramowy podział elewacji przeprowadzono uskokowo opracowanymi płycinami i gzymsowaniem biegnącym pod okapem kopuły. Świadectwem dawnego układu wolnostojącej budowli centralnej są zachowane barwne portale kamienne zamurowanych drzwi bocznych (wewnątrz pozostały także skrzydła drzwiowe, wtórnie przesłonięte ołtarzami bocznymi). Nad portalami tablice inskrypcyjne upamiętniające fundację i maryjne wezwanie Matki Pokoju. Wnętrze rotundy kontrastuje z szatą zewnętrzną architektury, barwnością i monumentalizmem wyrazu – ściany artykułowane są masywnymi pilastrami jońskimi dźwigającymi belkowanie z bogatym profilowaniem, całość pokrywa bogata marmoryzacja. Nasadę latarni kopuły obiega kolisty napis Nicolaus Szyszkowski Episcopus Varmiensis Anno Domini MDCXXXIX – nawiązanie do tradycji kaplicy Zygmuntowskiej, w tym przypadku podkreślające znaczenie fundatora. Prezbiterium jest nakryte sklepieniem krzyżowym z lunetami i zamknięte bogatą strukturą ołtarza architektonicznego. Krużganki o regularnym rytmie przęseł nakrywa sklepienie kolebkowe z głęboko wyciętymi lunetami. Elewacje elementów późniejszych – prezbiterium i czworoboku krużganków z narożnymi kaplicami kopułowymi – dostosowano do artykulacji ścian rotundy, wprowadzając podział lizenami i wieńcząc uproszczonym belkowaniem. Gładkie ściany wieży wieńczy jedynie gzyms. Kaplice narożne krużganków i wieżę nakryto kopułami o wklęsło-wypukłym profilowaniu i smukłych latarniach. Czworobok klasztoru, z najwyższym skrzydłem wschodnim, skierowanym na rozległy ogród, ma elewacje dzielone pilastrami, z gzymsem kordonowym i podokapowym. Rozbudowana dekoracja elewacji ogrodowej – zróżnicowane fakturowo tynki, płyciny podokienne, formy kapiteli pilastrów i sztukaterie tympanonu na osi są wynikiem rozbudowy neobarokowej z początku wieku XX i jako takie również są ciekawym świadectwem stylowej kontynuacji zastanych form.

W obrębie kościoła, krużganków i klasztoru znajduje się zróżnicowany, cenny zespół wystroju i wyposażenia barokowego oraz z epok późniejszych. Na szczególną uwagę zasługuje siedemnastowieczna, bardzo wysokiej klasy artystycznej, rzymska kopia obrazu Matki Boskiej Śnieżnej, utrzymana w archaizującej manierze zgodnej z ówczesną świadomością „starożytności” (łac. antiquitas) wizerunku kultowego, rzeźby całopostaciowe dłuta Krzysztofa Perwangera, artysty ukształtowanego w kręgu stylowym rzeźby krajów habsburskich, kompleksowy wystrój malarski krużganków pędzla Maciej Meyera o rozbudowanej ornamentyce i programie ikonograficznym scen biblijnych czy kompletny wystrój i wyposażenie w meble i utensylia barokowej zakrystii fundowanej przez biskupa Teodora Potockiego. Świadectwem kolejnych przemian sanktuarium jest m.in. neobarokowy wystrój refektarza.

W pokojach pierwszego piętra klasztoru, które były przeznaczone na miejsce zamieszkania w czasie internowania prymasa Wyszyńskiego, zachowane są sprzęty i meble, z których korzystał, wyposażenie skromnej kaplicy na użytek własny i pamiątki osobiste. W pomieszczeniach poniżej, znajdują się sale muzeum poświęcone Stefanowi Wyszyńskiemu.

Kompleks zabudowań sanktuarium Matki Pokoju w Stoczku Klasztornym jest zabytkiem o dużym znaczeniu dla kultury polskiej, składa się z krużganka z kaplicami i budynku klasztornego, który powstał wokół XVII¬ wiecznej rotundy – kościoła ufundowanego przez biskupa Mikołaja Szyszkowskiego jako wotum za rozejm polsko – szwedzki w Sztumskiej Wsi w 1635 r. Budowa została zrealizowana w latach 1639 1641.