Eksponowane położenie w pobliżu skarpy nad Wierzycą sprawia, że ceglana bryła kościoła jest ważnym elementem urbanistycznym miasta.

Historia

Budowa kościoła farnego wiąże się ściśle z panowaniem krzyżackim na Pomorzu Gdańskim i przebiegała etapowo. Pierwszy mały kościół pw. NMP powstał w 1 połowie XIV w. i mieścił się w obrębie dzisiejszego prezbiterium (przypuszczalnie wielobocznie zamkniętego). Od połowy wieku XIV zaczęto wznosić trójnawowy korpus z kruchtą południową, następnie przebudowano prezbiterium (proste zamknięcie od wsch.) i wzniesiono zakrystię. W roku 1461 i 1484 doszło do częściowego zniszczenie kościoła w czasie pożarów miasta (przebudowa szczytu wschodniego). W 1 ćw. XVI w. fara wraz pozostałymi świątyniami przeszła w ręce protestantów, w końcu XVI w., gdy powróciła do katolików, zmieniono wezwanie kościoła. W latach 1897-1902 miała miejsce regotyzacja kościoła, w trakcie której wzniesiono dwie neogotyckie kruchty, wymieniono lica muru i detal szczytów (m.in. rekonstrukcja części sterczyn, ślepy maswerk w blendzie okiennej prezbiterium). W okresie II wojny światowej ucierpiały ściany prezbiterium i pokrycia dachowe oraz zniszczona została kaplica południowa. Ostatni generalny remont wnętrze kościoła przeszło w latach 90. XX w., gruntowna restauracja elewacji miała miejsce w roku 2000.

Opis

Kościół orientowany, położony w północno-zachodniem narożniku rynku, w sąsiedztwie murów obronnych, na wysokiej skarpie rzecznej. Świątynia gotycka, trójnawowa, czteroprzęsłowa z prostokątnym, prosto zamkniętym prezbiterium. Od północy przy prezbiterium zakrystia, w narożu południowo-zachodnim niewielka wieżyczka schodowa. Do korpusu nawowego przylega od zachodu niewielka kruchta wbudowana między przyporę a zachodnią wieżyczkę schodową; do naw dobudowane są kaplica św. Barbary i mała kruchta (od północy) oraz kaplica Przemienienia Pańskiego i kruchta południowa. W bezwieżowej, bazylikowej bryle kościoła dominuje nawa środkowa nakryta dwuspadowym dachem; nawy boczne opięte są przyporami, nakryte dachami pulpitowymi; prezbiterium niższe od nawy środkowej, nakryte dachem dwuspadowym ze schodkowym szczytem. W bryle kościoła wyróżniają się obie kaplice i dwukondygnacyjna kruchta (dachy prostopadłe do kalenicy kościoła). Kościół ceglany o wątku polskim, posadowiony na kamiennym fundamencie; w nawie głównej, prezbiterium i kaplicy północnej - drewniany strop belkowy, w nawach bocznych, kruchcie południowej i kaplicy południowej - sklepienie gwiaździste, w zakrystii i na piętrze kruchty - sklepienie kolebkowe. Dachy o konstrukcji drewnianej kryte dachówką esówką. Elewacje ceglane, z wyodrębnioną gzymsem częścią cokołową, w partii prezbiterium dodatkowo płaski fryz i gzyms podokapowy. Szczyt zachodni, szczyt kruchty i półszczyty naw bocznych trójdzielne, dekorowane parami dwułucznych blend i profilowanymi lizenami przechodzącymi w sterczyny, w wimpergach koliste prześwity. Szczyt wschodni nieco skromniejszy, schodkowy, ze sterczynami. W elewacji zachodniej na osi wejścia neogotycka kruchta z ostrołukowym portalem i schodkowym szczytem. W bazylikowym wnętrzu dominują dwa rzędy ceglanych, ośmiobocznych filarów. Prezbiterium oddzielone łukiem tęczowym, kaplice otwarte na nawy wysokimi ostrołukowymi arkadami. Na uwagę zasługuje umieszczone ponad łukiem tęczowym malowidło ścienne z połowy XV w. Sąd Ostateczny i renesansowy nagrobek Jerzego Niemojewskiego. Wyposażenie ruchome w większości pochodzi z XVIII w.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzanie wnętrza przed i po nabożeństwach.

Oprac. Krystyna Babnis, OT NID w Gdańsku, 01.10.2014 r.