Gotyckie, kamienne detale architektoniczne świątyni i obudowa sakramentarium z połowy XIV wieku należą do ważnych przykładów XIV-wiecznej kamieniarki w Małopolsce.

Historia

Klasztor szpitalników św. Jana Jerozolimskiego w Zagości założył i uposażył Henryk Sandomierski między 1154 a 1166 rokiem. Fundację brata potwierdził i rozszerzył około 1173-1175 Kazimierz Sprawiedliwy. Zachowaną częściowo do dziś świątynię joannici zbudowali prawdopodobnie w latach 60.-70. XII wieku. Po 1321 roku zakonnicy przekazali komandorię jako odszkodowanie biskupstwu włocławskiemu. W 1335 roku odnotowano istnienie tutejszej parafii. Po 1350 roku powiększono i sklepiono nawę kościoła wraz z prezbiterium. Według Jana Długosza prace te miały być ekspiacją Kazimierza Wielkiego za zlecenie zabójstwa w 1349 roku wikariusza katedry krakowskiej Marcina Baryczki, obecnie powód ten bywa kwestionowany. W XV wieku do świątyni dobudowano zakrystię. W 1657 roku budowlę zniszczyły wojska Rakoczego. Odbudowano ją w latach 1664-1667. W 1667 roku została konsekrowana. W kolejnych stuleciach była kilkakrotnie remontowana. W latach 1900-1901 ponownie rozbudowano kościół, m.in.: wówczas dobudowano do niego kaplicę, kruchtę i od południa zakrystię, a także przedłużono ku zachodowi nawę. W 1962 roku podczas prowadzonych przy nim badań architektonicznych odkryto pozostałości budowli romańskiej (fryz z syreną i trytonem) i gotyckiej. W latach 1968-1971 rozebrano zakrystie, dzięki czemu wyeksponowano romańskie i gotyckie wątki murów obiektu. Wówczas również zdemontowano ołtarze z XVIII wieku. W latach 1995-2000 wyremontowano dachy świątyni, poddano konserwacji m.in.: romańską kamieniarkę, a także wykonano nową aranżację wnętrza prezbiterium (projekt Janusza Cedro). W latach 2010-2011 odrestaurowano kościelne elewacje.

Opis

Kościół usytuowany w centrum wsi, pośrodku zbliżonego do prostokąta placu, otoczonego kamiennym murem. Orientowana, jednonawowa świątynia składa się z długiej, prostokątnej nawy (wschodnia część o przyziemiu romańskim i ścianach gotyckich) oraz z węższego i niższego od niej gotyckiego prezbiterium, zamkniętego trójbocznie. Od północy do prezbiterium przylega, poprzedzona przedsionkiem, kwadratowa zakrystia. Zachodnią część nawy ujmują po bokach, niższe od niej, prostokątne kaplica i kruchta. Budowle opinają skarpy. W partiach romańskich i gotyckich wymurowana jest z ciosów kamiennych, a w pozostałych z kamienia łamanego i cegły. Wnętrze ma częściowo wytynkowane. Kościół nakrywają dachy dwuspadowy (nad nawą z wieżową sygnaturką, prezbiterium, kaplicą i kruchtą) i czterospadowy (nad zakrystią). Kamienne jego elewacje  rozczłonkowują poziome gzymsy oraz narożne skarpy. We wschodnich partiach nawy znajduje się bogata artykulacja architektoniczna, w narożniku północno-wschodnim (obecnie w przedsionku zakrystii) umieszczone są płaskorzeźby syreny i trytona. Wnętrze świątyni nakrywają drewniane stropy (nad nawą, kaplicą, kruchtą i zakrystią) i sklepienie krzyżowo-żebrowe (nad prezbiterium z gotyckimi, płaskorzeźbionymi wspornikami i zwornikami). Wejście z prezbiterium do zakrystii akcentuje gotycki portal z drzwiami z 2. połowy XV wieku. W skromnym wyposażeniu obiektu, godnymi uwagi są m.in.: kamienne sakramentarium z 2. połowy XIV wieku oraz w ołtarzu głównym obraz Matki Boskiej Pocieszenia z 2. połowy XVII wieku i figury św. św. Jadwigi i Weroniki z 2. ćwierci-3 ćwierci XVIII wieku.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. Łukasz Piotr Młynarski, OT NID w Kielcach, 04.12.2014 r.

Bibliografia

• Adamczyk A., Prace remontowo-konserwatorskie i budowlane w granicach województwa świętokrzyskiego i dawnego kieleckiego, [w:] Prace konserwatorskie w latach 1990-2000. Dziesięć lat Służby Ochrony Zabytków w Kielcach, red. A. Piasecka, Kielce 2001, s. 34.
• Adamczyk A., Modras J., Polanowski L., Prace przy zabytkach architektury sakralnej i zabudowie miejskiej, [w:] Prace konserwatorskie w woj. świętokrzyskim w latach 2001-2012, red. J. Cedro, Kielce 2014, s. 61.
• Corpus inscriptionum Poloniae, t. 1: Województwo kieleckie, red. J. Szymański, z. 4: Miechów i Pińczów wraz regionem, wyd. B. Trelińska, Kielce 1983, s. 203-207.
• Crossley P., Gothic architecture in the reign of Kasimir the Great. Church architecture in Lesser Poland 1320-1380 , Kraków 1985, s. 158-161, 171, 177, 178, 198, 201, 205, 209, 210, 216, 222-224, 228, 262, 420- 421, 425, 427, 429, 437, 438, 444.
• Dąbrowska E., Michałowski A., Tomaszewski A., Badania kościoła św. Jana w Zagości pow. Pińczów, „Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego" 1963, t. I, s. 161-169.
• Dąbrowska E., Michałowski A., Tomaszewski A., Kościół św. Jana w Zagości w świetle badań z 1962, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej", t. 12, 1964, s. 167-172.
• Dąbrowska E., Studia nad osadnictwem wczesnośredniowiecznym ziemi wiślickiej, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965 s. 103-104, 127, 293-296.
• Dąbrowski F., Geneza i początek działalności komandorii joannitów w Zagości, „Między Wisłą a Pilicą. Studia i materiały historyczne”, t. 3, red. B. Wojciechowska i L. Michalska-Bracha, Kielce 2002, s. 11-44.
• Dobosz J., Monarcha i możni wobec Kościoła w Polsce do początku XIII wieku, Poznań 2002, s. 355-356
• Giergiel T., Rycerstwo ziemi sandomierskiej. Podstawa kształtowania się rycerstwa sandomierskiego do połowy XIII wieku, Warszawa 2004, s. 113-114.
• Grzybkowski A., Gotycka architektura murowana w Polsce, Warszawa 2014, s. 104, 105.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 3: Województwo kieleckie, red. J. Z. Łoziński, B. Wolff, z. 9: Powiat pińczowski, oprac. K. Kutrzebianka, J. Z. Łoziński, B. Wolff, Warszawa 1961, s.105-106.
• Kubica E., Katalog zabytków wczesnośredniowiecznej architektury monumentalnej Małopolski, Rusi i Wołynia, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego” 1996, t. XVII 1996, s. 131-189,
• Mischke W., Kościół joannitów w Zagości, „Sprawozdania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Wydział Nauk o Sztuce”, 1991, nr 108, s. 47-50.
• Qurini-Popławski R., Rzeźba przedromańska i romańska w Polsce wobec sztuki włoskiej, Kraków 2006, s. 139-143.
• Smoliński M., Geneza joannitów zagojskich w świetle początków zakonu w Niemczech, Czechach i na Morawach oraz związków rodzinnych Kazimierza Sprawiedliwego, [w:] Władcy, mnisi i rycerze, red. B. Śliwiński, Gdańsk, 1996, s. 225-251.
• Starnawska M., Między Jerozolimą a Łukowem. Zakony krzyżowe na ziemiach w średniowieczu, Warszawa 1999, s. 26-28, 189-190, 208.
• Sztuka polska przedromańska i romańska o schyłku XIII wieku, red. M. Walicki, t. 2: Katalog i bibliografia zabytków, oprac. M. Pietrusińska, Warszawa 1971, s. 787.
• Walczak M., Rzeźba architektoniczna w Małopolsce za czasów Kazimierza Wielkiego, Kraków 2006, s. 322, 349, 407.
• Wiśniewski E., Rozwój sieci parafialnej w prepozyturze wiślickiej w średniowieczu. Studium geograficzno-historyczne, Warszawa 1965, s. 87, 155.
• Wiśniewski E., Prepozytura wiślicka do schyłku XVIII wieku. Materiały do struktury organizacyjnej, Lublin 1976, s. 77-79.
• Wiśniewski J., Historyczny opis kościołów, miast zabytków i pamiątek w pińczowskiem, skalbmierskiem i wiślickiem, Marówka 1927, s. 474-478.
• Świechowski Z., Architektura Romańska w Polsce, Warszawa 2000, s. 311-312.
• Wojtasik Z., Prace konserwatorskie przy zabytkach ruchomych- prowadzone pod od 1990 roku do połowy 2000 pod nadzorem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków i Wojewódzkiego Oddziału Służby Ochrony Zabytków w Kielcach, [w:] Prace konserwatorskie w latach 1990-2000. Dziesięć lat Służby Ochrony Zabytków w Kielcach, red. A. Piasecka, Kielce 2001, s. 75.
• Wojtasik Z., Zub J., Konserwacja tzw. zabytków ruchomych, [w:] Prace konserwatorskie w województwie świętokrzyskim w latach 2001-2012, red. J. Cedro, Kielce 2014, s. 160.