Wartość i znaczenie zabytku

Zespół kościoła i klasztoru Benedyktynek w Staniątkach pełni wyjątkową rolę w życiu religijnym, historii i kulturze Polski. Opactwo zostało ufundowane w 1228 r. przez komesa Klemensa Gryfitę z Brzezia, jednego z najznaczniejszych możnowładców Polski Piastów. Jest najstarszym w Polsce żeńskim klasztorem benedyktyńskim, wyróżniającym się wyjątkową w skali kraju, ośmiusetletnią ciągłością funkcjonowania oraz bogactwem świadectw tradycji polskiego życia religijnego i przenikania się kultury świeckiej z zakonną na przestrzeni wieków.

Opactwo jest cennym dokumentem rozwoju architektury gotyckiej oraz barokowej, wyróżniającym się dużym autentyzmem substancji. Ukończona nie później niż w 3. ćwierci XIII w. świątynia, uchodzi za najstarszy zachowany gotycki kościół halowy w Polsce. Gdy powstawała, była rozwiązaniem nowatorskim, świadczącym o recepcji najnowszych wzorów architektury z krajów niemieckich, zapewne za pośrednictwem Śląska. Zespół klasztorny, wznoszony od XIII do przełomu XIV i XV w., mimo przebudowy w XVII w. zachował układ i proporcje nadane w średniowieczu. Rozwiązania funkcjonalne dokumentują tradycję architektury benedyktyńskiej (zakonów klauzurowych) doby gotyku i baroku.

W klasztorze znajdują się liczne dzieła sztuki, cenne archiwum oraz wyjątkowa w skali kraju kolekcja zapisów nutowych związanych ze sztuką śpiewu liturgicznego. Dziełami średniowiecznymi najwyższej klasy są tablicowy obraz Matki Boskiej Bolesnej, figura Chrystusa Frasobliwego, czy postacie Świętych przechowywane w muzeum klasztornym. Późniejsze epoki reprezentują polichromie z XVI–XVIII w., w tym barokowa autorstwa cenionego malarza polskiego Andrzeja Radwańskiego. Do unikatowych dzieł należą ponadto iluminowane rękopisy muzyczne z XV–XVIII w., zespół drewnianych herm do układania kornetów zakonnych (Włochy, XVI w.), zespół figurek z wosku (XVII–XIX w.), w tym ilustrujących dzieje klasztoru, z sarmacką aktualizacją kostiumową, bogaty zespół malarstwa polskiego z XVI–XX w., w tym cykl obrazów przedstawiających dzieje Kazimierza Odnowiciela (XVII w., z opactwa Benedyktynów w Tyńcu), stanowiący istotny w dziejach sztuki polskiej, barokowy cykl historyczny.

Klasztor to dokument trwałości reguły benedyktyńskiej, modyfikowanej w związku z przemianami dziejowymi zachodzącymi w Kościele katolickim. Znaczenie opactwa w Staniątkach podnosi fakt, że w swych dziejach było ono źródłem, dzięki któremu odradzały się domy zakonne benedyktynek w innych częściach historycznej Rzeczypospolitej (Wilno, Nieśwież).

Staniątecki klasztor był przez wieki ważnym ośrodkiem edukacji kobiet. Jako skarbnica pamiątek historycznych, zbiorowość kultywująca pamięć o fundatorach z doby piastowskiej oraz żywy organizm podlegający wpływom tradycji sarmackiej, poprzez szkołę klasztorną emanował duchem tradycji narodowych i patriotyzmu, oddziałując na kolejne pokolenia wychowanek.

Opactwo jest skarbnicą i matecznikiem polskiej historycznej muzyki liturgicznej. Wyjątkowa, sięgająca średniowiecza tradycja śpiewu liturgicznego jest w klasztorze kontynuowana i w codziennej regule, i w formie koncertów okolicznościowych, które gromadzą licznych słuchaczy.

Historia

Opactwo Benedyktynek w Staniątkach ufundował w 1228 r. Klemens Gryfita z Brzezia, możnowładca znany z poparcia Henryka Brodatego w staraniach o tron krakowski. Współfundatorami byli jego bracia oraz żona Racława z córką Wizenną - pierwszą przełożoną konwentu. Fundację potwierdził papież Innocenty IV w latach 1252 i 1253 oraz książę Bolesław Wstydliwy w 1254 r. Datę powstania kościoła pw. Najświętszej Maryi Panny określa się na podstawie analizy architektury. Przyjmuje się, że został ukończony nie później niż w 3. ćwierci XIII w. W przypadku klasztoru uznaje się, że najstarsze partie pochodzą z XIII w., a ostateczną, klasyczną dla tego typu założeń formę czteroskrzydłowej, murowanej budowli zgrupowanej wokół prostokątnego wirydarza uzyskał na przełomie XIV i XV w. Organizacja klasztoru w Staniątkach była oparta na regule benedyktyńskiej, co potwierdza przywilej Konrada Mazowieckiego z 1242 r.

Od końca XIV do końca XVI w., w Staniątkach rozwijała się szczególnie bogata kultura religijna, zwłaszcza kultura muzyczna. Rozkwitł kult maryjny oraz kult fundatorów zgromadzenia. Według tradycji, równolegle z powstaniem klasztoru założono szkołę przyklasztorną zarówno dla nowicjuszek jak i panien świeckich. Istnienie szkoły potwierdza wizytacja kardynała Jerzego Radziwiłła z 1597 r. Okres reform trydenckich skutkował publikacją staniąteckiej wersji odnowionej reguły benedyktyńskiej w 1646 r. Dostosowanie konwentu do reform wiązało się z gruntownym remontem i nadbudową klasztoru tak, aby spełniał wymogi ścisłej klauzury. Przebudowa zapewniła każdej siostrze indywidualną celę, wydzielenie pomieszczeń dla nowicjatu i uczennic szkoły świeckiej oraz wygospodarowanie miejsca dla nowych funkcji np. infirmerii. Prace remontowe prowadzone były w latach 1609-1639, wówczas klasztor uzyskał dzisiejszą strukturę architektoniczną.

W latach trzydziestych XVII w. budynek kościoła został wzbogacony o kruchtę w formie kaplicy kopułowej oraz nową polichromię przemalowaną w XVIII w. i zachowany do dziś ołtarz Matki Bożej Różańcowej. Klasztor podupadł po grabieżach w czasie najazdu szwedzkiego w 1655 r. oraz Wojny Północnej w latach 1700-1721. Za rządów ksieni Teresy Niewiarowskiej (1712-1728) przywrócono dobry stan opactwa. Pod rządami ksieni Marianny Józefy Jordanówny (1753-1771) dokończono barokizację wnętrza kościoła w oparciu o spójny program ikonograficzny, którego współautorką była sama ksieni. Powstała wówczas kaplica Matki Boskiej Bolesnej (1753), ołtarz główny (1759), polichromie kościoła (1760) oraz ołtarz św. Krzyża (1761). Wiek XVIII to wzrost i umocnienie się kultu fundatorów klasztoru, co idzie w parze z zainteresowaniem sióstr historią konwentu. Powstają żywoty fundatorów oraz dzieła sztuki im poświęcone. W 1767 r. otwarto groby fundatorów, a ich szczątki złożono w nowym sarkofagu, w specjalnie do tego przeznaczonej krypcie. Po pierwszym rozbiorze Polski, w 1772 r., w Staniątkach schroniły się zakonnice ze zlikwidowanego klasztoru w Jarosławiu. Staniąteckie zgromadzenie przed kasatą ocaliła prowadzona szkoła dla dziewcząt, która w 1784 r. została przekształcona w szkołę rządową. Wysoki poziom intelektualny i kulturalny benedyktynek, ich duchowość, miały ogromny wpływ na poziom nauczania. Wizytujący klasztor i szkołę w 1787 r. cesarz przyznał szkole swe dofinansowanie. Za sprawą s. Anny Kiernickiej rozwijało się kronikarstwo klasztorne. Pod zwierzchnictwem ksieni Bogumiły Mechtyldy Duwall klasztor i szkoła zyskały dużą renomę w całej Galicji. Zgromadzenie propagowało w świecie zewnętrznym wzory życia religijnego, współpracując z jezuitami. Od 1836 r. klasztor organizował misje dla miejscowej ludności, a od 1843 r. dla diecezji tarnowskiej. Siostry wspierały powstańców w 1831 oraz 1863 r. 24 lutego 1846 r., w czasie rabacji galicyjskiej, miał miejsce napad chłopów na klasztor, jednak obyło się bez ofiar. W XIX w. trwał rozwój szkoły klasztornej. Początkowo utworzono odrębne klasy dla dzieci wiejskich i panien z rodzin szlacheckich. Od 1843 r. powstała klasa dla chłopców. W latach 1855-1869 wzbogacano program nauczania. W 1869 r. szkoła utraciła status szkoły publicznej, jednak poziom nauczania i renoma były utrzymywane. Edukacja była priorytetem zgromadzenia.

W czasie I wojny światowej, w grudniu 1914 r., zespół klasztorny znalazł się w ogniu walk. Był ostrzeliwany przez artylerię, czasowo zajęty przez Rosjan, jednak straty nie były wielkie, co wiązano ze szczególną opieką Matki Boskiej Bolesnej. Wydarzenia te upamiętnia cykl obrazów z 1916 r. autorstwa S. Bocheńskiego oraz wotywna aranżacja z pocisków artyleryjskich w elewacji kościoła i w krużganku klasztornym. W okresie międzywojennym wielki wpływ na życie konwentu wywarła ksieni Kazimiera Hilaria Szczerbianka, która wprowadziła ideę działalności w innych środowiskach, z dala od macierzystego klasztoru lecz w stałej z nim łączności organizacyjnej. Było to przedsięwzięcie niespotykane dotąd na taką skalę w żadnym z polskich żeńskich zgromadzeń. Jeszcze przed I wojną światową zakonnice ze Staniątek zasiliły swą obecnością klasztor Benedyktynek w Wilnie. Po 1918 r. odradzały klasztor w Nieświeżu, wspierły zgromadzenie obrządku ormiańskiego we Lwowie i pomagały siostrom sakramentkom w Warszawie. Podejmowały też próbę przywrócenia klasztoru w Mińsku. 21 września 1924 r. biskup Adam Stefan Sapiecha, za zgodą Piusa XI, dokonał koronacji cudownego wizerunku Matki Boskiej Bolesnej. W czasie II wojny światowej klasztor pod przewodnictwem ksieni Salezji Terlikiewiczówny prowadził tajne nauczanie, mimo iż w budynkach klasztornych stacjonowało niemieckie wojsko. W 1944 r. siostry zorganizowały w klasztorze schronisko dla ponad 200 dzieci ze zniszczonej w Powstaniu Warszawy. Po wojnie klasztor doświadczał licznych represji. Najpierw zlikwidowano szkołę, a w końcu cały konwent został wypędzony do Alwerni. Dopiero po „odwilży” w końcu 1956 r. siostry mogły wrócić do Staniątek. Pozbawiony majątku klasztor borykał się z poważnymi problemami. Pomimo wielu trudności zgromadzenie przetrwało. W 1959 r. powstał dom rekolekcyjny, a w 1981 r. utworzona została parafia prowadzona przez salezjanów. 

Opis 

Staniątki to wieś położona w województwie małopolskim, w powiecie wielickim, w gminie Niepołomice. Leży około 20 km na południowy wschód od Krakowa, na obrzeżach historycznej Puszczy Niepołomickiej. Zespół opactwa św. Wojciecha Mniszek Benedyktynek w Staniątkach tworzą: czworobok zabudowań klasztornych z wyodrębnioną bryłą kościoła, rozległy ogród klauzurowy otoczony kamiennym murem oraz ogród zewnętrzny, stanowiący przedpole widokowe dla zespołu architektonicznego oraz bufor oddzielający od zespołu gospodarczego – folwarku klasztornego obecnie oddzielonego własnościowo i funkcjonalnie od zespołu klasztornego. 

Kościół pw. Najświętszej Maryi Panny i św. Wojciecha jest orientowany, murowany z cegły i kamienia, opięty przyporami. Korpus halowy jest 3-nawowy, 3-przęsłowy, natomiast prezbiterium jest 2-przęsłowe, zamknięte ścianą prostą. Od południa do prezbiterium przylega piętrowa przybudówka mieszcząca na parterze zakrystię, pod którą znajduje się krypta fundatorów. Nad zakrystią mieści się oratorium ksieni (1794). Od południa przy korpusie znajduje się kaplica MB Bolesnej, od zachodu piętrowe oratorium zakonne (1688-1712) mieszczące na parterze muzeum klasztorne (pierwotnie tzw. chór panieński), od północy przy korpusie - kruchta w formie kaplicy kopułowej (1619-49). Wnętrze kościoła sklepione jest krzyżowo-żebrowo na gurtach, wspartych na 8-bocznych filarach wydzielających nawy. Arkada tęczowa jest ostrołukowa. Ostatnie, zachodnie przęsło korpusu (XVII/XVIII w.) połączono z oratorium za pomocą empory wspartej na arkadach. Malowidła ścienne w kościele, zakrystii i oratorium (mal. A. Radwański, 1760) przedstawiają tematykę maryjną, pasyjną oraz wątki chwały zakonu benedyktynów. Ołtarz główny (1759) oraz dwa ołtarze boczne (ok. 1750) są rokokowe. W ołtarzu głównym znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z końca XVI w., w ołtarzach bocznych - obrazy barokowe (ok. 1630-40 i 1760) oraz krucyfiks gotycki z pocz. XV w. Obraz w ołtarzu w kaplicy MB Bolesnej wzorowany jest na wizerunku z kościoła franciszkanów w Krakowie (k. XVI w., koronowany 1924). W arkadzie tęczowej znajduje się osiemnastowieczna figura Chrystusa Ukrzyżowanego unoszonego przez anioły. Ambona rokokowa wykonana została ok. 1760 r., chór muzyczny w 1794 r.

Klasztor przylega do południowej ściany korpusu kościoła. Założony został na planie 4-boku, rozplanowany wokół wirydarza. Z wyjątkiem skrzydła wschodniego, całość jest dwupiętrowa, częściowo podpiwniczona. Na parterze wokół wirydarza ciągną się krużganki sklepione krzyżowo, do których przylegają ciągi pomieszczeń (kuchnie, refektarz, biblioteka). Pomieszczenia parteru częściowo w układzie amfiladowym, na piętrze układ trójtraktowy z sekwencją cel i korytarzem pośrodku. Wnętrze klasztoru mieści liczne obrazy i rzeźby. W części cel zachowana jest dekoracja malarska. Na korytarzach znajduje się cykl monumentalnych obrazów historycznych z Tyńca, z XVII w. (historia Kazimierza Sprawiedliwego), cykl obrazów z 1916 r. upamiętniających wydarzenia wojenne oraz wotywna aranżacja z pocisków z czasu bombardowania w 1914 r. W dawnym chórze panieńskim, obecnym muzeum klasztornym, zgromadzono wiele cennych dzieł sztuki, takich jak: figura tronującej MB z Dzieciątkiem (ok. 1370), płaskorzeźba o tym samym temacie (ok. 1370), Chrystus Frasobliwy (późnogotycki, ok. 1510), MB Bolesna (późnogotycka, pocz. XVI w.), stelaże na kornety w formie głów (XVI w.) oraz tkaniny, złotnictwo (XIV – XIX w.) i figurki z wosku (XVIII w.). Więźba dachowa nad klasztorem i kościołem jest siedemnastowieczna. W partii strychowej zachowały się relikty kamieniarki i dekoracji gotyckiej.

W granicach terenu klasztornego wydzielonego murem z końca XVIII w. znajduje się ogród klasztorny ze stawem (kompozycja z końca XVIII i XIX w.), zabudowania gospodarcze (XIX-XX w.) oraz cmentarz klasztorny. Przy kościele wznosi się wolnostojąca dzwonnica z końca XVIII w. Przed wejściem do kościoła i klasztoru, od wschodu, wydzielony jest ogród zewnętrzny z figurą Chrystusa z pocz. XX w., obwiedziony metalowym ogrodzeniem i otoczony ciągami komunikacyjnymi dostępnymi przez bramy w murze otaczającym zespół klasztorny.

Zabytek dostępny dla zwiedzających.