Jest przykładem nielicznie zachowanych urządzeń obronnych tego typu charakterystycznych dla średniowiecznego i nowożytnego budownictwa fortyfikacyjnego w Polsce i Europie. O jego obecnej formie zadecydowała rekonstrukcja oparta o ocalałe relikty murów i materiały ikonograficzne. 

Historia

Barbakan tzw. wieża przy Bramie Łaziebnej (Nowomiejskiej) powstał w l. 1548 -1550 na polecenie rady miejskiej z funduszy uzyskanych dzięki przywilejom królewskim wydanym po inkorporacji Mazowsza do Korony w 1526 roku. Jego twórcą był zapewne Jan Baptysta Wenecjanin budowniczy z północnej Italii, twórca wyróżniającej się na Mazowszu grupy kościołów. Przy budowie Barbakanu pracował pod nadzorem wojskiego warszawskiego Jana Brochowskiego, dla którego w l. 1551-1554 w rodzinnym Brochowie wznosił warowną świątynię. Barbakan zwany też drugą Bramą Nowomiejską zbudowano w miejsce przedbramia powstałego w czasie budowy muru zewnętrznego między poł. XV w. a pocz. XVI wieku. Stało ono zapewne na murowanym moście nad fosą przy bramie pochodzącej z przed 1339 roku. Nowemu przedbramiu nadano rozwiniętą formę rondeli, czyli wysuniętej na przedpole obwodu obronnego bastei o licznych stanowiskach ogniowych i ukrytym we wnętrzu chodniku, połączonej z kurtyną muru zewnętrznego szyją na moście, wzmocnioną czterema basztami. Obiekt taki umożliwiał ostrzał boczny i stanowił punkt wypadowy załogi. Był otoczony fosą, nad którą od frontu i wewnątrz szyi przerzucano mosty zwodzone. Na przeł. XVI i XVII w. wieńczący zapewne basteję krenelaż został zastąpiony wczesnorenesansową attyką grzebieniową. Na pocz. XVII w. Barbakan poprzedzono tzw. Trzecią Bramą Nowomiejską o arkadowym przejeździe ustawioną przed skrzyżowaniem ul. Nowomiejskiej z Mostową. Latem 1656 r. w czasie oblężenia zajętej przez Szwedów Warszawy wojska polskie, po wielu atakach, przeprowadziły 1 lipca udany szturm na warowny zespół Bramy Nowomiejskiej. Walki przyniosły szereg zniszczeń w obrębie murów i bram. W czasie odbudowy Pierwszej i Trzeciej Bramie nadano kostium barokowy. Od k. XVII w. w wyniku utraty znaczenia militarnego mury miejskie ulegały stopniowej zabudowie. W XVII – XVIII w. zespół bram nowomiejskich był częściowo zamieszkały. W XVIII w. w Barbakanie mieściła się kordegarda marszałkowska. Jego mury od pocz. XVIII w. do k. XIX w. były wchłaniane przez budowle powstające w pasie dawnych fortyfikacji i etapami rozbierane. Wnętrze bastei od pn. wsch. zajęła tzw. „Piwnica Gdańska” pod nr 18-20, mieszcząca skład towarów kupców z tego miasta. W 1743 r. przy ul. Nowomiejskiej we wnętrzu Barbakanu stał jeszcze dwupiętrowy dom pod nr 22, a na zewnątrz budynek o nr 24. W k. XVIII w. widoczne już były tylko front Barbakanu i partia murów od strony ul. Podwale. Część zachodnią włączono do zabudowy powstałej aż do Baszty Prochowej na terenie zasypanej fosy na potrzeby m in. miejskiej straży ogniowej. Budynki te rozebrano w 1818 r. wraz z murami Barbakanu i pozostałościami Bram Nowomiejskich. W ich miejsce powstało targowisko, a pod koniec XIX w. dom handlowy. W zasypanej fosie zachowały się dolne partie budowli z arkadami mostu uszkodzonymi ok. poł XIX w. kanałami i instalacjami. W l. 1936-38 w trakcie prac konserwatorskich pod kier. Jana Zachwatowicza odsłaniających pn.-zach. odcinek murów obronnych wyburzono dom handlowy i zrekonstruowano w odtworzonej fosie zachodnią partię mostu Barbakanu, który przykryto płytą żelbetową. Uroczyste oddanie obiektu miało miejsce 10 października 1938 roku. Wojenne zniszczenia zabudowy z 1944 r. odsłoniły pozostałości murów obronnych, które postanowiono odgruzować i zabezpieczyć. W 1947 r. w wyniku rozbiórki ruin stojących na moście odsłonięto ocalały fragment Barbakanu w pełnej wysokości z attyką, zachowany w ścianie kamienicy przy ul. Nowomiejskiej 24. Następnie oczyszczono partie murów na poziomie fosy, a w l. 1953-54 pod kier. Wacława Podlewskiego, na wzmocnionym moście, zrekonstruowano Barbakan bez części szyi na podstawie reliktów murów i XVII – wiecznych rycin. Od 2004 r. Muzeum Historyczne m. st. Warszawy udostępniło w miesiącach letnich we wnętrzach Barbakanu wystawy poświęcone dziejom murów miejskich i Staremu Miastu jako obiektowi z listy światowego dziedzictwa UNESCO. Ekspozycja od 15 sierpnia 2018 r. jest niedostępna z powodu prac konserwatorskich.

Opis

Barbakan znajduje się w pn.-zach. odcinku staromiejskich fortyfikacji, nad fosą, przed drugą linią murów miejskich. Stanowi bramę między Starym i Nowym Miastem nad prowadzącą przez niego ul. Nowomiejską. Murowany z cegły w wątku gotyckim ma formę, otoczonej fosą, potężnej, zakończonej półokrągło, bastei przejazdowej. Od strony murów połączony jest z niewyodrębnioną szyją, równą mu wysokością, spoczywającą na dwuprzęsłowym moście o ostrołukowych arkadach. Nad filarami mostu na trompach, czyli wysklepkach z nadwieszonymi łukami z profilowanej cegły, znajdują się cztery trójkondygnacyjne półokrągłe baszty zwieńczone, górującymi nad budowlą, stożkowymi hełmami. Korpus bastei przykrywa dach jednospadowy skierowany ku wnętrzu, a szyję między basztami dwuspadowy. Wszystkie dachy są kryte dachówką. Ściany szyi na odcinku bliżej zewnętrznej linii murów zrekonstruowano nieco ponad poziom ulicy, tak jak część ścian Bramy Nowomiejskiej. Od ul. Podwale krótki most prowadzi do ostrołukowego przejazdu bramnego umieszczonego na zachód od osi budowli, ujętego płaskimi przyporami. Od zewnątrz boczne ściany budowli, a baszty szyi z dwóch stron, przepruwają na różnych wysokościach niewielkie prostokątne okna strzelnicze zamknięte prosto lub łukiem odcinkowym. Na poziomie przejazdu są to strzelnice artyleryjskie mocno rozglifione od wewnątrz. W partii dwóch przednich baszt umieszczone są w głębokich konchowych wnękach. Strzelnice powyżej nich przeznaczone były dla lżejszej broni palnej np. hakownic. W tylnych basztach znajdują się wejścia prowadzące schodami na zamknięty wewnętrzy ganek poprowadzony wzdłuż górnej kondygnacji Barbakanu. Ma on z dwóch stron równomiernie rozmieszczone okrągłe okienka strzelnicze, umożliwiające ostrzał wroga również wewnątrz bastei. Zwieńczenie półokrągłej części Barbakanu stanowi wczesnorenesansowa attyka o grzebieniu złożonym z ceglanych trójkątów i cokołów o kamiennych czapkach. Zachowane partie murów oddzielono od zrekonstruowanych ciemną linią spoin.

Obiekt dostępny

Oprac. Małgorzata Laskowska-Adamowicz, OT NID w Warszawie, 20.12.2018 r.